کمری: «تاریخ شفاهی» روشی نوپدید در تاریخ‌پژوهش است

1395/2/22 ۱۱:۴۸

علیرضا کمری در نشست «مرز‌شناسی و تفاوت خاطره و تاریخ شفاهی با نگاهی به کتاب پرسمان یاد» گفت: تاریخ شفاهی، روشی نوپدید در تاریخ‌پژوهی است. در این روش و رویکرد، به جای این که مورخ فقط به منابع مکتوب مراجعه کند، سراغ منابع شفاهی افرادی می‌رود که در آن برهه تاریخی نقش ایفا کرده‌اند یا شنوا بوده‌اند.

 مغفول ماندن بحث «آرشیو» در تاریخ شفاهی
 
 
علیرضا کمری در نشست «مرز‌شناسی و تفاوت خاطره و تاریخ شفاهی با نگاهی به کتاب پرسمان یاد» گفت: تاریخ شفاهی، روشی نوپدید در تاریخ‌پژوهی است. در این روش و رویکرد، به جای این که مورخ فقط به منابع مکتوب مراجعه کند، سراغ منابع شفاهی افرادی می‌رود که در آن برهه تاریخی نقش ایفا کرده‌اند یا شنوا بوده‌اند.
 نشست «مرز‌شناسی و تفاوت خاطره و تاریخ شفاهی با نگاهی به کتاب پرسمان یاد» عصر امروز 21 اردیبهشت 1395  با حضور علیرضا کمری، معصومه رامهرمزی و ابولفضل حسن‌آبادی، در سالن «کتابنمای 2» بیست و نهمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران برگزار شد.
 
علیرضا کمری، در این برنامه گفت: به اعتقاد من تاریخ شفاهی، روشی نوپدید در تاریخ پژوهی است. در این روش و رویکرد، به جای این که مورخ فقط به منابع مکتوب مراجعه کند، سراغ منابع شفاهی افرادی می‌رود که در آن برهه تاریخی نقش ایفا کرده‌اند یا شنوا بوده‌اند. البته پرسش او مورخانه است.
 
وی بر کلمه مورخانه تاکید کرد و افزود: هر پرسشگری مورخ نیست و هر پرسشی مورخانه محسوب نمی‌شود. نوع مورخ پُرسا با هر ضبط صوت به دستی که کارش خاطره‌گیری است، متفاوت است.
 
این نویسنده و پژوهشگر حوزه دفاع مقدس ادامه داد: برخی مسئولان گمان می‌کنند می‌توان به سادگی عنوان تاریخ شفاهی را جایگزین خاطره‌نگاری کرد در حالی که این‌طور نیست. یکی از نکاتی که تاریخ شفاهی را از خاطره‌نگاری متمایز می‌کند، این است که آن گونه گفت‌وگو که مورخ پرسا با مرجع خود دارد، گونه‌ای از محادثه، محاضره و مباحثه است. در حالی که در خاطره‌گیری صرفا ضبط صوت را روشن می‌کنیم و از خاطره‌دار می‌خواهیم که از خاطره‌اش بگوید. کار مورخ بحث کردن است. همان کاری که در «دیالوگ» انجام می‌شود.
 
وی با بیان اینکه همه ما خاطره داریم، دیگر وجه تمایز خاطره و تاریخ شفاهی را انتساب به صفت تاریخی دانست و گفت: آن خاطره‌ای که در قالب تاریخ شفاهی مد نظر ماست که به صفت تاریخی منتسب باشد. همه ما ممکن است یادداشت روزانه داشته باشیم. خاطره‌ای برای تاریخ شفاهی موضوعیت دارد که وجه اجتماعی و عمومی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. ممکن است شما تعجب کنید اما هنوز تاریخ ایران متاثر از حمله مغول است. هنوز بسیاری از مسایل سیاسی ما متاثر از جنگ ایران و روس است.
 
به گفته کمری، ویژگی عمده خاطرات جنگ، ساخت آن‌ها در فضای ادبی است. احساس برانگیز‌ بودن است. از منشاء عاطفی برخاسته‌ا‌ند و ادبیات می‌تواند انسان به خواب بیاورد اما تاریخ، ذاتا با خواب میانه‌ای ندارد چون کارش بیداری است.
 
وی در بخش دیگری از سخنانش گفت: شان خاطره بر سر جای خود محفوظ است. از نظر من هر نوع گزاره و نثری در هر شکلی که ارایه شود، می‌تواند مورد استفاده مورخ قرار گیرد. حتی شاید تعجب کنید که بگویم، «دروغ» هم دارای ارزش در مطالعات  تاریخی است و مهم است که بدانیم چرا و چه کسی دروغ گفته است.
 
کمری یادآور شد: ما هم بلای کتاب نخواندن داریم و هم به بلای بد‌خوانی، ناقص‌خوانی و نارسا‌خوانی دچاریم. ما منظومه‌هایی درباره تاریخ جنگ داریم که شایسته مطالعات تاریخی‌اند. هیچ گزاره و اثری خالی از دلالت و معنا نیست. خاطره را موجود زنده می‌دانم که در ذهن شکل می‌گیرد و فرایندی را طی می‌کند. تمام این روند‌ها دلالت‌های تاریخی دارند. خاطره‌دار، مختار است به آن شیوه که می‌خواهد خاطره‌اش را بازگو کند و خاطره‌گیر خوب کسی است که آن گونه که راوی دریافت کرده است بر کاغذ بنویسد. این به معنای پایین بودن ارزش خاطره‌نگاری نیست.
 
تاریخ شفاهی، کاری هدفمند است
حسن آبادی، نیز در این برنامه اظهار کرد: وقتی کار تاریخ شفاهی انجام می‌دهیم، کار ما هدفمند است. فقط در پی خاطره نیستیم. به دنبال اطلاعات بیشتری هستیم. اطلاعاتی که ممکن است «خاطره» هم نباشد. یکی از مزیت‌های تاریخ شفاهی رسیدن به آن حافظه فراموش شده است. ممکن است خاطره‌دار عمدا این اطلاعات به فراموشی سپرده شده باشد یا آن‌که راوی علاقه‌ای به آن نداشته باشد.
 
وی ادامه داد: بحث دیگر در تاریخ شفاهی، مساله آرشیو است که در کتاب پرسمان یاد هم به کرّات به آن اشاره شده است. ما در خاطره برای ایجاد آرشیو، به منبعی از اطلاعات خام نیز داریم. خاطرات تاریخ شفاهی ایران، فقط به قصد چاپ گرفته می‌شوند.
 
به گفته حسن‌آبادی، در تاریخ شفاهی در پی آرشیوسازی باید باشیم. انباری از اطلاعات خام نباید نوشته و ثبت شوند. باید در پی آرشیو باشیم. ما هزاران ساعت خاطره داریم اما در زمینه جنگ، آرشیو تارریخ شفاهی که مبتنی بر ساختار موضوعی، هدفمندی، مقتضیات محلی و زبانشناسی نداریم.
 
حسن آبادی
معصومه رامهرمزی دیگر سخنران این برنامه گفت: متاسفانه چندان به صورت حرفه‌ای به بحث خاطره نپرداخته‌ایم. شاید به همین دلیل است که در روند خاطرات جنگ شاهد تغییراتی بودیم که گاهی آن را دچار افول و گاهی دچار رشد کرده است.
 
وی با پرسیدن این سوال که در کتاب‌هایی چون «دختران اُ پی دی»، «غواص‌ها بوی نعنا می‌دهند» و «جنگ دوست‌داشتنی» آیا از روایت‌هایی که کاملا تاریخی هستند صحبت می‌کنیم؟ گفت: آیا کتاب‌های خاطره از این نظر می‌توانند ارزش تاریخی داشته باشند؟
 
قرار است پس از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، موضوع این برنامه در جلسه‌های دیگری دنبال شود.

منبع: ایبنا