گزارش همشهري آنلاين از نشست بررسي تاريخ فلسفه

1386/3/29 ۰۳:۳۰

نشست بررسي جلد چهارم تاريخ فلسفه بريه با حضور دكتر اسماعيل سعادت،كامران فاني و دكتر كريم مجتهدي 22 خرداد در شهر كتاب مركزي برگزار شد

نشست بررسي جلد چهارم تاريخ فلسفه بريه با حضور دكتر اسماعيل سعادت،كامران فاني و دكتر كريم مجتهدي 22 خرداد در شهر كتاب مركزي برگزار شد
كامران فاني: ذوق آقاي سعادت در انتخاب معادل ها
به گزارش همشهري آنلاين در اين نشست ابتدا علي اصغر محمد خاني ، مدير مجموعه نشستها ي شهر كتاب نكاتي درباره ترجمه دكتر سعادت از كتاب بريه گفت و سپس كامران فاني كه اواخر اين هفته قرار است مجلس نكوداشتي براي وي درا نجمن آثار و مفاخر فرهنگي برگزار شود درباره اين اثر گفت : امروزه مي‌توان بسياري چيزها را در تاريخ آن دانست و شناخت.
تمام تاريخ فلسفه از قرون وسطي تا قرن بيستم مجموعه‌اي از نقل آراي حكما و فلاسفه بوده‌اند. مسئله اصلي بسط انديشه است كه روح زمانه را منعكس مي‌كند. ربط و ضبط انديشه و فراز و فرود آن نياز داشت كه نگاه انسان به گذشته عوض شود و مفهوم پيشرفت و ترقي را بپذيرد.
وي ادامه داد :در گذشته معتقد بودند كه «مدينه فاضله» اثر طلايي گذشتگان است ولي در قرن 15 و 16 آنچه عصر طلايي ناميده مي‌شود آينده است، و بالطبع هر چيز نويي بهتر از كهنه است.
اميل بريه دقيقا معتقد بود كه تاريخ فلسفه جزء لوازم شناخت فلسفه است و در مقدمه كتابش مفصلا لزوم تاريخ فلسفه و وظيفه آن را بيان مي‌كند. او براي تاريخ فلسفه سه هدف اصلي قايل است. اول اينكه منشاء فلسفه كجاست و حدود زماني و مكاني آن كجا قرار دارد؟
فاني در ادامه گفت: هدف دوم اينكه بدانيم فرق فلسفه با علوم و فنون عقلي در چيست و چه چيز آن را متمايز از ديگر فرايندهاي فكري انسان مي‌كند؟ و سوال آخر اينكه آيا فلسفه از تطور و تكامل منظمي برخوردار بوده است يا نه؟ بريه اولين موارد را از وظايف اصلي هر مورخ فلسفه مي‌داند و خود معتقد است كه در اين كتاب به هر سه موضوع نظر داشته است.
در پاسخ سوال اول، او نه تنها يونان را منشاء فلسفه نمي‌داند بلكه شرق را به عنوان خاستگاه اصلي آن معرفي مي‌كند به‌خصوص مصر، بين‌النهرين و ايران.
او معتقد است كه يونانيان كمتر به كشف فلسفه و بيشتر به شرح و توضيح آن پرداخته‌اند.
بريه در توضيح هدف دوم بيان مي‌دارد كه در گذشته فلسفه شامل تمام تفكرات انسان و همه علوم حتي شعر و هنر بود، اما فلسفه حقيقي تنها زماني وجود خواهد داشت كه حاوي تفكر مستدل و روحي انتقادي باشد.
اميل بريه تاكيد دارد كه تفاوت فلسفه و تفكر ديني و علمي در روح انتقادي فلسفه نهفته است. در حقيقت به عقيده او علم بايد با تكنولوژي اثبات شود و زماني كه به واسطه همين روش امري را پذيرفت روحيه انتقادي را به كناري مي‌نهد.
در پاسخ به سوال سوم ابتدا بايد از خود بپرسيم كه آيا ما در قرن بيستم از نظر بيان مطالب فلسفي متكامل‌تر از گذشته هستيم يا نه؟ بريه معتقد است كه فلسفه بايد گذشتن از اين فراز و فرود را نشان دهد.
هر فلسفه‌اي بخشي از حقيقت را دربر دارد و سير ديالكتيكي خاص خود را طي مي‌كند. در واقع هدف اصلي بريه در نوشتن چنين تاريخ فلسفه‌اي نشان‌دادن اين سير فلسفه است.
استاد كامران فاني در ادامه نوشته خود آورد:درمورد بريه من اعتقاد دارم كه بعضي از آثار ديگر او خيلي مهمتر هستند. تاريخ فلسفه بريه يك تاريخ عمومي و همان زندگينامه نويسي در فلسفه است.
بريه در كتاب تاريخ فلسفه خود صحبتي از فلسفه شرق به ميان نياورده و حتي در مورد فلسفه غرب هم كه وي از آن سخن گفته است ، در جاي جاي نوشته و كتابش فلسفه بيزانس حس مي‌شود.
كتاب ديگر او درباره فلسفه رواقيون بسيار سودمند است و مي‌توان گفت مقدمه‌اي است مناسب براي شناختن فلسفه رواقي كه البته هنوز ترجمه نشده باقي مانده است، گرچه ترجمه جناب سعادت غبطه‌انگيز است اما بهتر بود ايشان كوشش خود را در مسير ترجمه آثار ديگر بريه صرف مي‌كردند.
فاني سپس به خاطره خود از دوران جواني اشاره كرد و گفت:بنده در دوران جواني كتاب ميكل آنژ اثر رومن رولان را به ترجمه جذاب ايشان خوانده‌ام و البته ترجمه تاريخ فلسفه كاپلستون ايشان هم به يادماندني است.
آقاي سعادت در امر ترجمه شيوه متعادلي دارد آنچنان كه علي‌رغم استفاده از همه اصطلاحات فلسفي، خواننده احساس غرابت با متن نمي‌كند، چه در مورد واژگان و چه ساختار كلام. در ترجمه ايشان هيچ اصطلاح خودساخته‌اي نيست و در انتخاب واژگان ذوق بسيار خوبي دارند و مجموعه ساختار جملات و نحو كلام هم در كمال شيوايي و رواني است.
سخنان استاد فاني اين گونه به پايان رسيد:حرف آخر من راجع به اسپينوزا است. فصل مربوط به او در اين كتاب حدود 25 صفحه است. آقاي سعادت با ترجمه خود اسپينوزا و كتاب اخلاقش را به روشني به خواننده مي‌شناساند و نشان مي‌دهد كه اسپينوزا در مورد روش فراتر از دكارت مي‌رود
دكتر كريم مجتهدي: دانشجويان كتاب آقاي سعادت را بخوانند
پس از سخنان استاد كامران فاني نوبت به دكتر كريم مجتهدي رسيد كه چندي قبل در همين مكان كتاب تازه اش مورد نقد و بررسي قرار گرفته بود.
وي در ابتداي مطالبش گفت :گرچه فلسفه متولي ندارد ولي در چارچوب آموزش، متخصص دارد و در حقيقت فلسفه يك تخصص است. بحث تاريخ فلسفه هم بحثي است تخصصي. در اين زمينه اين سوال پيش مي‌آيد كه چرا در عهد باستان چيزي به نام تاريخ فلسفه وجود نداشت؟ علتش روشن است، زيرا براي مردم باستان آنچه گذراست نمي‌توانست كامل باشد و چيزي كه مشمول مرور زمان مي‌شود به درد نمي‌خورد.
دكتر مجتهدي ادامه داد: در حقيقت اين يك سنت قديمي است كه آن چيزي كامل است كه تغيير نمي‌كند. فرهنگ علمي و فلسفي يونان باستان مبتني بر مهار كردن زمان است. تمام جهان‌شناسي آنان براي اين است كه همه چيز را نگهدارند، حتي افلاطون مثل را مقوم علم قرار مي‌دهد براي اينكه ابدي است.
اما در نقطه مقابل اين تفكر ارسطو همه چيز را به حركت در مي‌آورد. ارسطو مي‌گويد بايد ذات را تعريف كرد؛ از نظر او آنچه بالقوه است بايد حركت كند. آنچه در جهان جديد به‌وقوع پيوسته اين است كه آنچه ازلي و ابدي است واقعي نيست و واقعيت آن چيزي است كه در حركت است. پس فلسفه بودنش در حركت است. زندگي ما مجموعه‌اي از اين سير و حركت است.
دكتر مجتهدي ريشه‌هاي اين تفكر جديد را به قرون 17 و 18 نسبت داد وگفت : نخستين كسي كه آن را مطرح كرد ولتر بود. در اين بحث ذات امور در حركت دروني‌شان مهم است و اين در حقيقت بيان سير زندگي فلسفه است. در اين سير نمي‌توان به مسئله كمال پرداخت؛ نمي‌توانيم بگوييم چون فلسفه در تاريخش شكل مي‌گيرد، كامل مي‌شود، بدين ترتيب مي‌توان گفت فلسفه جديد الزاما كامل‌تر از فلسفه قديم نيست بلكه مرحله‌اي از جريان كلي زندگي فلسفه است.
اما اگر فلسفه تغيير نكند و دچار ركود شود ديگر فلسفه‌اي وجود نخواهد داشت و با توجه به اين موضوع تاريخ فلسفه اهميت فوق‌العاده‌اي پيدا مي‌كند. فلسفه در اين معنا كه فعليت دارد فعال است و اين فعليت معادل هستي فلسفه است. از اين منظر مي‌توان فهميد افرادي كه فكر مي‌كنند ورود فلسفه معادل ركود علم است، اشتباه مي‌كنند.
وي در ادامه به كتاب تاريخ فلسفه بريه پرداخت و گفت : اين اثر كتاب بسيار مهمي است و از چند نظر اهميت دارد. اولا قرن 17 (قرن كلاسيك) جنبه عجيبي دارد چرا كه پس از دوره نوزايي و تجديد حيات فرهنگي غرب در عصر رنسانس قرار دارد. در دوره اين تجديد حيات فرهنگي نوعي از هم‌پاشيدگي مسائل و مفاهيم ديده مي‌شود كه اين بي‌ساماني حتي به امور ديني هم سرايت مي‌كند. مانند آنچه در دست نوشته‌هاي كالون مي‌بينيم كه نظرات مختلفي ارائه داده و عملا كليسا در حال از بين رفتن است.
در حقيقت در اين دوره فيلسوف مدرسي نداريم. اينها افرادي هستند كه درس نمي‌دهند و مدرس نيستند. اينها بيشترشان در زندان‌اند و راجع به عصر خود نظريه مي‌دهند. اما در قرن 17 همه چيز به سمت نظم و عقلاني شدن حركت مي‌كند. اين عصر، دوره شكاكيت و بازگشت به عقل و اصول فكر كردن است.
اين مدرس و استاد فلسفه گفت : در بخشي از كتاب كه به اين دوره پرداخته، به فرانسيس بيكن برمي‌خوريم كه آگاهي كاملي از علوم طبيعي دارد. در اين بخش از كتاب بيكن از به استخدام درآوردن طبيعت سخن مي‌گويد. او از لغت Form استفاده مي‌كند كه منظورش نه شكل و صورت بلكه خواص و خاصيت كار است. دانشمند كسي است كه خواص طبايع را جست‌وجو مي‌كند و به من كمك مي‌كند كه زندگي كنم. او نه فقط طبيعيت بلكه انسان‌ها را هم به استخدام در مي‌آورد.
وقتي من كتاب آقاي سعادت را خواندم، متوجه شدم كه تاكنون مطالب زيادي بوده كه من متوجه نشده بودم. مثلا در مورد ماكياوليسم مشخص مي‌شود كه بي‌اخلاقي فرد را در معرض كار انجام شده قرار مي‌دهد. كتاب بين برونيوسم، حقوقدان هلندي، و ماكياولي مقايسه مي‌كند و به تعارضي بسيار زيبا مي‌رسد چرا كه ماكياولي هرگونه حق را از انسان سلب مي‌كند در حالي كه برونيوسم حقوق زيادي را براي انسان قائل است.
وي در پايان ابراز اميدواري كرد كه دانشجويان ترجمه آقاي سعادت از اين كتاب را بخوانند، چون به نظر من بهترين كتاب در زمينه فلسفه قرن هفدهم است.
اسماعيل سعادت: هدفم از ترجمه علاقه شخصي بود
پس از سخنان دكتر مجتهدي و نيز كامران فاني دكتر اسماعيل سعادت درباره اين اثر گفت :ابتدا بايد بگويم كه اكثر اصلاحاتي كه من در اين كتاب به كار برده‌ام از دايره‌المعارف فارسي دكتر مصاحب گرفته‌ام و چون به هر حال اين اصلاحات وارد دانش ما شده، بهتر است از همين واژگان خاص مورد استفاده در اين دايره‌المعارف استفاده كنم.
من چون دعوي فلسفه داني ندارم، هدفم از ترجمه اين كتاب تعليم فلسفه نبود و صرفا به جهت علاقه شخصي و اينكه دوست دارم آنچه مي‌فهمم به ديگران هم منتقل كنم، صورت گرفت.
وي ادامه داد: فكر مي‌كنم يكي از كمبودهاي جامعه‌ها در عرصه فرهنگي عدم ترجمه متون كلاسيك به زبان فارسي است. به‌نظر من ترجمه اين كتابها نياز به يك اهتمام ملي دارد. زماني يك دانشمند ژاپني گفته بود كه لااقل تا پايان قرن 19 همه متون كلاسيك به زبان ژاپني ترجمه شده‌اند، در حالي‌كه در ايران، ما حتي ترجمه‌اي از آثار ابن‌سيناي خودمان هم به فارسي نداريم. فلسفه ما تا حدود زيادي وابسته به فلسفه ارسطوست، با اين همه هنوز بسياري از آثار ارسطو هم ترجمه نشده باقي مانده است.
وي با اشاره به اين كه بايد در ايران نهضتي در جهت ترجمه اين آثار ايجاد شود به پيشينه تاريخي اين فكر در زمان وزارت مهندس ميرسليم اشاره كرد و گفت : آن زمان قرار بود سازماني تاسيس شود كه آثار كلاسيك را به فارسي ترجمه كند ولي نيمه‌كاره رها شد. ما امروزه درباره آثار كلاسيك مقاله مي‌نويسيم در حالي‌كه خود متن را در اختيار نداريم. يعني كسي كه در فرانسه يا انگليس به زبان خودش متن را در اختيار دارد از درك بهتري نسبت به موضوع برخوردار است تا ما
. اين عضو پيوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسي گفت: مثلا يك دانشجوي فرانسوي رشته فلسفه به متافيزيك ابن‌سينا به زبان خودش دسترسي دارد ولي دانشجوي خودمان دسترسي به همين كتاب به زبان خودش ندارد. من به سهم خودم فكر كردم كه بد نيست تا جايي‌كه بضاعتم اجازه مي‌دهد سعي كنم و وقتم را صرف اين كار نمايم، به همين دليل سراغ بريه رفتم. البته اين كار را به پيشنهاد و تشويق دكتر مهدوي انجام دادم.
دكتر رضا داوري : قرار گرفتن نام بريه و سعادت در كنار هم معنادار است
درپايان اين مراسم نوشته دكتر رضا داوري درباره اين نشست و نيز ترجمه دكتر سعادت از كتاب بريه خوانده شد . وي گفت‌:بسيار متاسفم كه نمي‌‌توانم در مجلسي كه با حسن تشخيص خود براي اداي احترام به استاد عزيز آقاي اسماعيل سعادت ترتيب داده‌ايد، شركت كنم. انتشار ترجمه بخش «قرن هفدهم تاريخ فلسفه» بريه فرصت بسيار مناسبي براي ترتيب اين مجلس است زيرا در كنار هم قرار گرفتن عنوان فلسفه قرن هفدهم با نام اميل بريه و اسماعيل سعادت مي‌تواند معني‌دار باشد.
فلسفه قرن هفدهم بنياد فلسفه جديد است. درست بگويم جهان متجدد در قرن هفدهم پايه‌گذاري شده است يا لااقل اين قرن از حيث مظهريت در پنج قرن تاريخ جديد نظيري ندارد. اين قرن نه فقط قرن بيكن و دكارت و گاليله و اسپينوزا و نيوتون است (از شاعران و نويسندگان نامي نمي‌برم) بلكه جمع همه گوناگوني‌ها و تعارض‌ها و تفاوت‌هاي جهان جديد را در آن مي‌توان ديد. در فلسفه اسپينوزا تامل كنيم. شايد هر آنچه در تاريخ 500 ساله جديد ظهور كرده است، در آن بيابيم.
از اينكه بگذريم نام بريه در ميان مورخان فلسفه نام بزرگي است و تا جايي كه من مي‌دانم تاريخ فلسفه بريه يكي از مهمترين و معتبرترين كتب تاريخ فلسفه است. در حدود 40 سال پيش بخش يونان و روم اين كتاب ترجمه شده و خلاصه‌اي از بخش قرون وسطاي آن را هم كه مرحوم آقاي دكتر مهدوي از سال‌ها پيش براي درس فلسفه قرن وسطاي رشته فلسفه و علوم تربيتي دانشگاه تهران فراهم آورده بودند، اخيرا چاپ شده است. اينك بخش ديگر و شايد چنانكه عرض كردم مهمترين بخش كتاب (لااقل براي ما) به قلم مترجمي توانا به فارسي درآمده است.
كسي مثل من كه با فلسفه عمر بسر برده است، نمي‌تواند از تجليل و تعظيم مردي مثل استاد سعادت خوش‌وقت نباشد و دريغ نخورد كه چرا در مجلس احترام حاضر نبوده است. البته اين غيبت غبن من است وگرنه استادان گرانمايه‌اي كه در مجلس حضور دارند بهتر از من گفتني‌هاي مناسب مقام و مجلس را خواهند گفت.
ما اكنون بيش از هر زماني به تفكر فلسفي و مطالعه دقيق و عميق فلسفه و سير تاريخي آن نياز داريم. فلسفه مسائل هر روزي زندگي ما را حل نمي‌كند اما مي‌تواند جايگاه ما را در جهان به ما بشناساند تا بدانيم كه كيستيم و در كجا قرار گرفته‌ايم و چه مي‌توانيم بكنيم. توجه كنيم كه كتاب بريه با وصف انسان و تلقي قرن هفدهم از او آغاز شده است. در اين قرن بود كه بشر جديد كه بعدها بشر فاوستي خوانده شد، خود را در فلسفه دكارت و هابز و اسپينوزا و لاك بازشناخت.
در زمان ما اگر فلسفه نتواند به نحوي واسطه مسائل جهان را حل كند بدانيم كه بدون فلسفه شايد هيچ مسئله‌اي از مسائل عمده حل نشود پس چگونه از مردي كه نيم قرن عمر خود را صرف نشر و تعليم فلسفه در اين كشور كرده است، ستايش نكنيم؟ همه ما بايد از جنابعالي كه با درايت و حسن تشخيص در برگزاري مراسم ساده و بي‌تكلف براي قدرداني از صاحبان فرهنگ و قلم و انديشه اهتمام مستمر داريد، ممنون باشيم.
من هم براي اينكه غيبت خود را تا حدي تدارك كرده باشم با اين يادداشت به شما و حاضران در مجلس شما و مخصوصا به استادان و بالاخص به استاد عزيز جناب آقاي اسماعيل سعادت سلام و احترام مي‌كنم و سرتعظيم در آستانه فلسفه فرود مي‌آورم.
گزارش همشهري آنلاين حاكيست كه كتاب بريه از سوي انتشارات هرمس به بازار كتاب عرضه شده است.