امام کاظم(ع) و استواری تشیع / آیت‌الله محمدهادی یوسفی غروی

1393/3/4 ۰۹:۴۶

حضرت ، هفتمین پیشوای شیعیان در روز 7 صفر سال 128ق به دنیا آمد و پس از شهادت پدر، حدود سی‌وپنج سال عهده‌دار امامت شدند و نقش موثری در گسترش معارف اسلامی ایفا كردند كه در نتیجه چندین بار به دستور خلفا دستگیر و زندانی شدند و نهایتاً در 25 رجب 183ق، در 55 سالگی، به دستور هارون به شهادت رسیدند. آنچه در پی می‌آید، گفتگوی شفقنا (پایگاه بین المللی همکاریهای خبری شیعه) با یكی از استادان حوزه علمیه قم و کارشناسان تاریخ اسلام در همین باره است.

اشاره: حضرت امام موسی بن جعفر الکاظم(ع)، هفتمین پیشوای شیعیان در روز 7 صفر سال 128ق به دنیا آمد و پس از شهادت پدر، حدود سی‌وپنج سال عهده‌دار امامت شدند و نقش موثری در گسترش معارف اسلامی ایفا كردند كه در نتیجه چندین بار به دستور خلفا دستگیر و زندانی شدند و نهایتاً در 25 رجب 183ق، در 55 سالگی، به دستور هارون به شهادت رسیدند. آنچه در پی می‌آید، گفتگوی شفقنا (پایگاه بین المللی همکاریهای خبری شیعه) با یكی از استادان حوزه علمیه قم و کارشناسان تاریخ اسلام در همین باره است.

امام موسی بن جعفر(ع) مدت 20 سال از زندگانی پدرش امام صادق(ع) را درک کرد و در آخرین بخش از زندگانی پدر، شاهد برخورد حکامی بود که تا دیروز نسبت به آنچه بر آل علی رفته و رنج و کشتارهایی که بر آنها روا شده بود، تظاهر به همدردی می‌کردند؛ اما برخوردشان با امام صادق(ع) که تنها به دفاع از اسلام و نشر تعالیم کمر همت بسته بود و نیز با علویانی که طاقت تحمل ستم و طغیانشان را نداشتند و تلخی، درد و رنج حوادث دردناکی را که جان بسیاری از ایشان را گرفته بود، حس کرده و پدرش را دیده بود که همواره در رویارویی با منصور و تهدیدهای وی قرار داشت.

این مراقبتها به حدی بود که امام ناگزیر شد تا در مورد امامت، جریان را حتی از شیعیان نیز پنهان دارد و جز گروه اندکی از یاران خاص خود که به رازداری و برحذر بودن از جاسوسان منصور و اطرافیانش سفارش شده بودند، کسی را در جریان آن قرار نداد. آن حضرت امامت خود را که به مدت 35 سال در این فضای سراپا کینه و دشمنی با اهل بیت(ع) به درازا کشید، بدین گونه آغاز کرد و همواره مراقب بود و جز از نزدیکان انگشت‌شماری که دشواری اوضاع را درک می‌کردند و می‌دانستند که چگونه باید مردم را به وی فراخوانند، از دیگران پنهان می‌داشت. دورانی که امام موسی کاظم (ع) در آن زندگی می‌کرد، مصادف با نخستین مرحله ستمگری حکام عباسی بود. آنها تا چندی پس از آنکه زمام حکومت را به نام علویان در دست گرفتند، با مردم به خصوص علویان برخورد نسبتاً ملایمی داشتند؛ اما به محض اینکه در حکومت استقرار یافتند و پایه‌های سلطنت خود را مستحکم کردند و از طرف دیگر با بروز قیامهای پراکنده که به طرفداری از علویان پدید آمد و آنها را سخت نگران کرد، بنا را بر ستمگری گذاشتند و مخالفان خود را زیر شدیدترین فشارها قرار دادند.

آنها حتی نزدیکترین دوستان خود (یعنی عبدالله بن علی عباسی) را به خاطر تلاشهای پنهانی برای به دست آوردن جانشینی سفّاح کشتند. به همین ترتیب ابوسلمی خلال و ابومسلم خراسانی را نیز از سر راه برداشتند. منصور شمار فراوانی از علویان را به شهادت رساند و تعداد زیادی از آنها نیز در زندانهای او از دنیا رفتند. این اعمال فشار از زمان امام صادق(ع) آغاز شد و تا زمان امام رضا(ع) که دوره خلافت مأمون بود، با شدت هر چه بیشتر ادامه یافت. مردم در زمان مأمون اندکی احساس امنیت سیاسی کردند؛ ولی دیری نپایید که دستگاه خلافت بدرفتاری و اعمال فشار بر مردم را دوباره از سر گرفت. فشار سیاسی عباسیان در دوره‌ای آغاز شد که پیش از آن امام باقر(ع) و امام صادق(ع) با تربیت شاگردان فراوان، بنیه علمی و حدیثی شیعه را تقویت کرده و جنبشی عظیم در میان شیعه پدید آورده بودند و امام کاظم(ع) پس از این دوره، در مرکز این فشارها قرار گرفت. در عین حال رسالت حضرت این بود که در این حرکت علمی، توازن و تعادل فکری را میان شیعیان برقرار کند. طبعاً عباسیان نمی‌توانستند تشکلی به نام شیعه را به رهبری امام بپذیرند و این مهمترین عاملی بود که آنها را واداشت تا امام را تحت فشار قرار دهند. امام کاظم (ع) پس از شهادت پدرش در سال 148ق، امامت را عهده دار شد و منصور عباسی در سال 158ق در مکه مرد و جانشین وی در سال 169ق فرزندش مهدی عباسی بود.

عباسیان حتی حدیث «لو لم یبق من الدنیا الا یوم واحد، لطوّل الله ذلك الیوم حتى یبعث رجلا صالحا من اهل بیتى، یملأ الارض قسطاً وعدلاً كما مُلئت جوراً و ظلما» را تحریف کردند تا بر محمدبن عبدالله نفس زکیه تطبیق کند و گفتند که پیامبر(ص) فرموده است: «اسمه اسمی و اسم ابیه اسم ابی». این جمله را اضافه کردند که: «او همنام من است و پدرش همنام پدرم است.» پس نام امام زمان، محمدبن عبدالله خواهد بود! این اولین تحریفی است که بر این حدیث نبوی که شیعه و سنی نقل کرده‌اند، انجام شد. منصور دوانیقی ـ خلیفه عباسی ـ به طمع اینکه چون خود او عبدالله است، نام فرزندش را محمد گذارد که البته بعدها به نام مهدی شناخته شد تا در واقع حدیث نبوی را در یک سعی و تلاش مذبوحانه بر فرزندش تطبیق کند! این تحریفها سوابق و اندیشه‌هایی را در پی داشت تا سال 169 مهدی عباسی خلافت کرد و پس از آن یک سال هادی عباسی خلافت کرد و بعد هارون‌الرشید به خلافت رسید و امام در سال 183ق شهید شد و در تمام این سالها رهبری شیعیان امامی را عهده دار بود.

تلاشهای پنهانی امامان عامل استواری شیعه است. عصر امام کاظم(ع) دوران بسیار سختی بر شیعیان بود و در این دوران حرکتهای اعتراض‌آمیز متعددی از ناحیه شیعیان و علویان نسبت به خلفای عباسی صورت گرفت که از مهمترین آنها قیام حسین بن علی (مشهور به شهید فَخ) در زمان حکومت هادی عباسی و نیز جنبش یحیی و ادریس ـ فرزندان عبدالله ـ در زمان هارون بود. مهمترین رقیب عباسیان، علویان بودند و طبیعی بود که حکومت، آنها را سخت تحت نظارت خود بگیرد. کتب تاریخ و حدیث برخوردهای متعدد خلفای عباسی با امام كاظم(ع) را نقل کردند که عمده‌ترین آنها برخوردهای هارون است. در عین حال باید توجه داشت که امامان همگی بر لزوم رعایت تقیه پافشاری کرده و می‌کوشیدند تا تشکل شیعه و رهبری آنها را به طور پنهانی اداره کنند. طبعاً این وضعیت سبب می‌شد تا تاریخ نتواند از حرکات سیاسی آنها ارزشیابی دقیقی داشته باشد؛ با این حال نتیجه این تلاشهای زیاد همان استوار ماندن شیعه است که نمی‌توانست بدون چنین تلاشهایی پا بر جا بماند و رهبری این حرکت و ظرافتی که در هدایت آن به کار برده شده عامل مهم استواری شیعه در تاریخ است.

مقطع زمانی 35 ساله از سال 148 تا 183ق یعنی دوران امامت امام کاظم(ع) یکی از مهمترین مقاطع زندگینامه ائمه است که دو تن از مقتدرترین سلاطین بنی عباس (یعنی منصور و هارون) و دو تن از جبارترین آنها یعنی مهدی و هادی در آن حکومت می‌کردند. برخی از قیامها و شورشها در خراسان، عراق، دیلمان و شام ... سرکوب گردیده و در ناحیه شرق و غرب و شمال قلمرو وسیع اسلامی فتوحات تازه و اموال بسیار بر قدرت استحکام تخت عباسیان افزوده بود. جریانهای فکری و عقیدتی در این دوران برخی به اوج رسیده و برخی زاده شده و فضای ذهنی را از تعارضات انباشته و حربه‌ای در دست قدرتمندان و آفتی در هوشیاری اسلامی و سیاسی مردم گشته و میدان را بر علمداران صحنه معارف اصیل اسلامی و صاحبان دعوت علوی تنگ و دشوار ساخته بود.

اینجا به یکی از بارزترین صحنه‌های سیاسی که امام کاظم(ع) در آن صحنه لازم دید تا مشت فریبکاری هارون‌ را در برابر مردم مسلمان باز کند، اشاره می‌کنم که خلیفه همراه با اطرافیان به حضرت رسول(ص) این گونه خطاب کرد: «السلام علیک یا ابن العمّ!» در واقع قصد داشت به مردم بفهماند که خلفای بنی امیه و بنی مروان نسبتی با پیامبر نداشتند؛ اما ما عباسیان از نزدیکان پیامبر هستیم و در واقع مشروعیت خلافتی بنی عباس از جمله خود را حتی در برابر علویان فرزند امام علی(ع) یعنی فرزندان امام حسین(ع) از جمله امام کاظم(ع) با این جمله به رخ مردم بکشد که من پسر عموی پیامبر هستم، من نوه عباس هستم که عموی پیامبر(ص) بود و در مقابل، حضرت كاظم(ع) دید که اینجا از مواردی است که برای بازکردن مشت فریبکاری هارون لازم است اقدامی کند و لذا پیش آمد و خطاب به پیامبر(ص) كرد: «السلام علیک یا ابَ: سلام بر تو ای پدر!»

هارون اعتراض کرد که: «چگونه در جلو من به پیامبر خطاب به پدر می‌کنی؟» و حضرت استدلال کرد که: «اگر هم اکنون پیامبر سر از خاک بردارد و از تو دخترت را خواستگاری کند، آیا قبول می‌کنی یا نه؟» هارون غافل از جنبه فقهی مسئله گفت: «با کمال افتخار قبول می‌کنم.» امام فرمود: «اما من نمی‌توانم دخترم را به او بدهم؛ چرا که من نوه او هستم و دخترم نوه دختری پیامبر می‌شود و کسی نمی تواند با نوه خودش ازدواج کند» البته مشروعیت جانشینی پیامبر بر این پایه‌ها استوار نیست؛ اما اگر بنا باشد مشروعیت ادعای خلافت و جانشینی پیامبر(ص) بر غرابت و نزدیکی فامیلی استوار باشد، ما از تو نزدیکتر هستیم. حضرت با یک چنین مسئله فقهی ساده‌ای نزدیکتر بودن خودش را ثابت کرد.

سندی بن شاهک از عمال هارون و زندانبان حضرت بود که بر او سخت می‌گرفت؛ اما در همین دورانی که حضرت زندانی بود، موجب هدایت فرزندان او شد، به طوری که حسین بن سندی بن شاهک شاعر معروفی شد که شعرهای فراوانی در مدح اهل بیت نوشت که نامش در کتب رجال آمده و از جمله ابن شهر آشوب در کتاب مناقب آل ابی طالب شعرهای متعددی به عربی از زبان حسین بن سندی بن شاهک در مدح ائمه نقل کرده است که این نتیجه زندان سه ساله امام موسی کاظم در خانه هارون بود.

اگر شیعیان جمعیتی نبودند که دستگاه خلافت عباسی از آنها ترس داشته باشد، به هیچ وجه جنازه حضرت را در برابر 150 نفر از سرشناسان و نامداران بغداد قرار نمی‌دادند و آنها را شاهد بگیرند که حضرت به مرگ طبیعی از دنیا رفته است. این ناشی از خوف آنها بود و خوفشان دلالت بر کثرت پایه اجتماعی شیعیان در قلمرو تحت خلافت بنی عباس به خصوص در بغداد داشت. آن حضرت با چند دانه خرما و در زیر بار سنگین غل و زنجیر که به دست و پایش بسته بودند، به شهادت رسید و زمانی که پیکرش را از زندان بیرون آوردند، شعار ‌دادند: «وی امام رافضیان است» تا شخصیت امام را تحت‌الشعاع قرار دهند. امام را در کاظمین کنونی دفن کردند و حضرت زندگی سراپا جهاد خود را به این ترتیب به پایان رساند.

روزنامه اطلاعات