معرفی کتاب

1386/2/8 ۰۳:۳۰

«المعجم ‌المفهرس لألفاظ ‌القرآن ‌الكريم»٬ برترين واژه‌ياب قرآنی به شيوه ريشه‌ای است

«المعجم ‌المفهرس لألفاظ ‌القرآن ‌الكريم»٬ برترين واژه‌ياب قرآنی به شيوه ريشه‌ای است

واژه‌ياب قرآنی «المعجم ‌المفهرس لألفاظ ‌القرآن ‌الكريم» بر طبق معجم برتر «محمد فؤاد عبدالباقی» و بر اساس ريشه كلمات و استفاده از شيوه ارجاع با تنظيم و گردآوری «محمد جعفر صدری» و به كوشش «دفتر نشر و پژوهش سهروردی» منتشر شده است.

«المعجم المفهرس»، اثر دانشمند فقيد مصری، مرحوم «محمد فواد عبدالباقی» (1299- 1355 ق) به طور مهم‌ترين، ارزشمندترين، كارآمدترين و متداول‌ترين فرهنگ واژه‌ياب قرآنی به شيوه ريشه‌ای است كه تاكنون فراهم آمده است. اين كتاب كه در سراسر جهان اسلام قبول عام يافته و از ديرباز، ‌همه قرآن‌پژوهان را در پژوهش‌های قرآنی خود ياری رسانده است، نخستين بار در سال 1364 ق/ 1945 م در قاهره و توسط «دارلكتب المصريه» به چاپ رسيده و پس از آن، در همان‌جا و برخی ديگر از كشورهای اسلامی؛ مانند لبنان، سوريه، تركيه، ايران و ... به همان صورت اوليه و گاه با تغييرات اندكی تجديد چاپ شده است. اين معجم نطقه عطفی است در تاريخ نگارش معجم‌های واژه‌ياب قرآنی كه بخشی از آيه قرآن را به همراه دارد. مولف همان‌گونه كه در مقدمه كتاب اظهار می‌كند، خود را وام‌دار مستشرق آلمانی، «گوستاو فولگل» و كتاب ارزشمندش «نجوم الفرقان فی اطراف القرآن» (منتشر شده در سال 1842 م) می‌داند. وی اثر فلوگل را سنگ بنای كار خويش قرار داده و با مراجعه مكرر به منابع لغوی و تفسيری و افزودن ‌آيات قرآن كريم و نشان دادن سياقی كه واژه قرآنی در آن به كار رفته، اثر ماندگار خويش؛ يعنی «المعجم المفهرس» را پديد آورده است.

«المعجم المفهرس» دارای سبكی بديع، زيبا و برخوردار از دقت و اتقان نسبی است؛ ولی علی‌رغم امتيازات فراوانی كه داردُ، دارای نقاط ضعف و كاستی‌هايی نيز هست كه بر قرآن‌پژوهان و مراجعه‌كنندگان به آن پوشيده نيست. در ادامه اين گفتار و به تناسب، به برخی از اين كاستی‌ها اشاره می‌‌شود؛ البته بايد يادآور شويم اين كاستی‌ها وضعف‌ها در مقايسه با امتيازات فراوان آن، و به ويژه در ظرف زمانی تهيه آن يعنی حدود 60 سال پيش و امكانات اوليه كه مولف فقيد در آن‌روز در اختيار داشته،‌ بسيار ناچيز است و از ارزش آن نمی‌كاهد؛ البته اين نكته را نيز نبايد از نظر دور داشت كه امروزه با گذشت زمان، و با توجه به پيشرفت ابزارها و امكانات معجم‌نگاری و نيز تجربه‌‌های فراوانی كه در اين حوزه صورت گرفته و حال آن هم اكنون د ر معرض ديد و ارزيابی همگان قرار دارد، نبايد همچنان به حاصل پيشينيان بسنده كرد و پيوسته بر سر سفره حاضر و آماده آنان نشست؛ بلكه لازم است در پرتو نقد و بررسی ميراث گذشتگان و مشخص ساختن نقاط قوت و ضعف آن، و نيز با به كارگيری ابزارها و امكانات جديد، گامی به جلو نهاد و اثری نو، كارآمد و پيراسته از كاستی‌های آثار پيشنيان و برخوردار از نقاط قوت و جهات مثبت آن‌ها پديد آورد؛ به گونه‌ای كه بتواند كار اطلاع‌رسانی لازم را در حوزه خود توسعه كمی و كيفی دهد، و آن را آسان‌تر سازد و بدان سرعت بخشد.

معجم حاضر، در راستای جامعه عمل پوشاندن به اين مهم و با بهره‌گيری از ميراث ارزشمد پيشينيان كه هر يك سهمی درخور توجه در پيشرفت اين حوزه داشته‌اند، و به ويژه اثر ارزشمند و ماندگار مرحوم «محمد فواد عبدالباقی»، پديد آمده است.

ساختار كلی معجم و ويژگی‌های آن

ساختار كلی معجم حاضر، علی‌رغم شباهت‌های زيادی كه به معجم «محمد فواد عبدالباقی» دارد و در حقيقت به نوعی اقتباس از آن است، و بدين‌جهت،‌ به همان نام ناميده شده، دارای تفاوت‌های ساختاری عمده و بارز است. اين معجم در يك نگاه كلی،ُ تقريبا همانند معجم محمد فواد عبدالباقی به صورت دوستونه كه هر ستون آن، خود متشكل از شش ستون فرعی است، به شرح زير تنظيم شده است: 1 ـ ستون متداخل با واژه‌های قرآنی 2 ـ ستون آيه و آيات قرآن كه واژه مورد نظر در آن به كار رفته است. 3 ـ ستون شماره آيه. 4 ـ ستون شماره صفحه قرآن. 5 ـ ستون نام سوره. 6 ـ ستون شماره سوره هر يك از اين ستون‌ها اطلاعات خاصی را در اختيار مراجعه‌كنندگان قرار می‌دهد.

با توچه به دقت و تاملی كه در هنگام آماده‌سازی معجم حاضر به كار رفته است، به جرات می‌توان گفت: معجم حاضر، امتيازات همه معجم‌های قديم و جديد يادشده را كه پيش از اين به برخی از آن‌ها اشاره شد، به همراه پاره‌ای از امتيازات ديگر در خود جمع كرده است. در اين‌جا به صورت گذرا به برخی از مهم‌ترين امتيازات و ويژگی‌های آن اشاره می‌‌شود:

افزودن متن عربي كامل قرآن به معجم

افزودن متن عربی قرآن كريم، به منظور تسريع در دست‌يابی به آيه و يا آيات مورد نظر، و نيز بی‌نياز‌ساختن مراجعه‌كنندگان از رجوع به قرآن برای مشاهده متن آيات و در نتيجه، صرفه‌جويی در وقت. متن كامل قرآن كريم به خط زيبای خطاط مشهور سوری، «عثمان‌طه» ـ كه امروزه در سراسر جهان در دسترس همگان قرار دارد ـ در اندزه 11 در 7 در 604 صفحه نخستين معجم گنجانده شده است.

اعراب‌گذاری كامل آيات و ساختاربندی آن‌ها

در معجم حاضر، علاوه بر مداخل‌ها، تمامی آيات نيز دارای اعراب است. علاوه بر تصحيح اوليه در آغاز كار و نيز تصحيحات مكرر در طول بيشتر از هفت سال آماده‌سازی آن، چند بار توسط كارشناسان و مصححان سخت‌كوش «سازمان دارالقرآن الكريم» تصحيح شده است؛ به گونه‌ای كه به جرأت می‌توان ادعا كرد كه اگر بی غلط نباشد، دست كم غلط‌های آن نزديك به صفر است. براين اساس، اميد آن می‌رود كه معجم حاضر از هرگونه سهو اشتباه و از آن جمله اشتباهی كه در معجم محمد فواد عبدالباقی ـ چه در ناحيه مدخل‌ها و چه در ناحيه آيات قرآنی و ديگر بخش‌های آن راه يافته ـ مصون مانده باشد.

اعراب گذاری وساختاربندی مدخل‌ها و آيات قرآنی؛ ‌علاوه بر تسريع و تسهيل در دست‌يابی به آيه و يا آيات مورد نظر و نيز بی‌نياز ساختن مراجعه‌كننده در بسياری از موارد از مراجعه به متن قرآن، سبب پيش‌گيری از بدخوانی و بدفهمی آيات می‌شود؛ چرا كه بسياری از افراد توانايی لازم برای صحيح خواندن ‌آيات بدون اعراب را ندارند.

افزودن ستون شماره صفحات

در راستای تسريع و تسهيل در جستجوی آيات، ستون ويژه‌ای برای نشان‌دادن شماره صفحه‌ای كه آيه مورد نظر در آن واقع شده تدارك ديده شده است. شماره صفحات مطابق با همان قرآن است كه توسط «عثمان‌طه» خوش‌نويسی شده و در متن صفحات نخستين معجم نيز گنجانده شده است. از اين رو، در جريان جستجوی يك آيه با به خاطر سپردن شماره صفحه و شماره آيه، بدون نياز به دانستن نام و يا شماره سوره كه در مواردی پيدا كردن آن برای بسياری از افراد دشوار و يا مستلزم صرف وقت است، می‌توان به سرعت به آيه مورد نظر دست يافت.

افزودن ريشه كلمات

به منظور آشنايی با ريشه همه مدخل‌ها، افزون بر ريشه اولين و آخرين مدخل در قسمت سرصفحه، در متن معجم و پيش از هر واژه و يا هر دسته از واژه‌های هم خانواده، ريشه آنها نيز ذكر شده است. اين امر علاوه بر آشنا ساختن مراجعه‌كننده با ريشه يكايك واژه‌ها او را در مراجعه به كتاب‌های لغت و فهم معنای واژه‌ها نيز كمك می‌كند.

در اين ارتباط، تذكر يك نكته لازم به نظر می‌رسد و آن اين كه؛ هرچند از زمان‌های قديم، در باب وجود و عدم واژه‌های دخيل در قر ان كريم، در بين صاحب‌نظران و قرآن‌پژوهان اختلاف نظر وجود داشته و دارد، ولی گرايش غالب در اين زمينه، ‌به ويژه با توجه به تحقيقات اخير بر اين است كه برخی از كلمات قر‌آن ريشه در زبان‌های ديگر، مانند زبان حبشی، سريانی، فارسی، عبری و ... دارند و به اصطلاح واژه «دخيل» هستند؛ از اين‌رو، واژه‌های دخيل هر چند پس از ورود به زبان عربی و هضم شدن در دستگاه‌های هاضمه‌ی آن، اندكی تغيير شكل هم داده باشند و يا در مواردی به شيوه واژه‌های عربی نيز جمع بسته شوند، ولی فاقد ريشه عربی هستند و بازگرداندن آنها به يك ريشه سه حرفی، هم مستلزم تكلف است و هم ممكن است برخی از افراد را به خطا بيندازد؛ بنابراين، جای‌دادن كلاماتی نظير «اباريق» و «استبرق» كه از واژه‌های دخيل‌اند در ذيل ريشه «ب ر ق» خطاست و ريشه صحيح آن‌ها به ترتيب «ا ب ر ی ق» و «ا س ت ب رق» است. همچنان ك اگر ريشه ابراهيم، اسحاق؛ ابليس، ادريس، اسراييل و ... را به ترتتيب «ا ب ر» و «س حق ق»، «ب ل س»، «د ر س» ، و «ا س ر» بدانيم ـ آنگونه كه محمد فواد عبدالباقی پنداشته است ـ خطاست.

اتخاذ شيوه ريشه‌اي

مدخل‌های معجم حاضر، همانند معجم محمد فواد عبدالباقی، براساس ريشه كلمات تنظيم شده است. بر اين اساس،‌ مراجعه كننده‌ی به اين معجم، واژه‌های «كتب»، «يكتب» را به طور كامل در «باب الكاف» و در ذيل ريشه «ك ت ب» جستجو می‌كند‌، نه اين كه «كتب» را در حرف كاف، «يكتب» را در حرف يا، «سنكتب» را در حرف سين يا نون. انتخاب شيوه ريشه‌ای در اين جا، به معنای ترجيح آن بر شيوه الفبايی نيست؛ چراكه نگارنده معتقد است، افراد در مراجعه به هر يك از اين دو نوع، معجم، بسته به ميزان آشنايی خويش با ادبيات عرب و به ويژه ريشه كلمات از يك سو، و تفطن شخصی و شيوه‌ها و سليقه‌های به كار گرفته شده ـ توسط تهيه‌كننده آن‌ها ـ با مشكلات خاصی روبه‌رو است و از اين‌رو، به طور كلی نمی‌توان يك شيوه را به طور مطلق بر شيوه ديگر ترجيح داد. با توجه به اين نكته، نگارنده به زودی ويرايش الفبايی اين معجم را نيز آماده و در اختيار علاقه‌مندان قرار خواهد داد در عين حال، در ويرايش حاضر كه به شيوه ريشه‌ای سامان يافته است. جهت تسريع و تسهيل در دست‌يابی به آيه مورد نظر، علاوه بر تكميل و تصحيح جدولی كه مرحوم محمد فواد عبدالباقی در مقدمه معجم خويش بدين منظور فراهم آورده است. به ريشه برخی از كلماتی كه معمولا دشوارياب است اشاره شده و در موارد متعددی نيز از شيوه ارجاع بهره گرفته شده است.

استفاده از شيوه ارجاع

به منظور تسهيل و تسريع در دست‌يابی افراد به مقصد و مقصود خويش، در مواردی از شيوه ارجاع استفاده شده است. افزودن برخي از پيوست‌هاي اطلاعاتي به منظور تتميم فوايد كتاب،‌ چند پيوست حاوی اطلاعات قرآنی لازم، مانند فهرست واژه‌های ديرياب و ريشه‌های آنها، فهرست سوره‌ها و آيات مكی و مدنی، فهرست واژه‌های دخيل، فهرست اعلام قرآنی، فهرست اسامی گياهان و ميوه‌ها، فهرست اسامی سوره‌های قرآن به ترتيب حروف الفبا و ... به آخر كتاب افزوده‌ شده است.

كتاب حاضر در 3600 نسخه و با بهای 15000 تومان به كوشش «دفتر نشر و پژوهش سهروردی» چاپ و در اختيار قرآن‌پژوهان قرار گرفته است.

منبع: خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)



سعیده خان احمدی