مسَوَدَّه چیست؟/ معصومه محمدی دشتکی

1395/1/18 ۰۸:۴۲

شناخت نسخه های به خط مؤلف یکی از عوامل اصلی در جریان گردآوری و تصحیح متون است. از این رو محققان تلاش گسترده ای برای به دست آوردن نسخه های خطی اصل دارند تا بتوانند جریان علمی عصر مؤلف را بهتر شناخته و شیوه تفکر مؤلف را از اصل دستنوشته او دریابند. بدین جهت فهرست نویسان با توجه به علائم و نشانه های متعدد، سعی در شناسایی نسخه های به خط مؤلف داشته و دارند.

شناخت نسخه های به خط مؤلف یکی از عوامل اصلی در جریان گردآوری و تصحیح متون است.

از این رو محققان تلاش گسترده ای برای  به دست آوردن نسخه های خطی اصل دارند تا بتوانند جریان علمی عصر مؤلف را بهتر شناخته و شیوه تفکر مؤلف را از اصل دستنوشته او دریابند. بدین جهت فهرست نویسان با توجه به علائم و نشانه های متعدد، سعی در شناسایی نسخه های به خط مؤلف  داشته و دارند.

روش ما در این نوشتار بصورت کتابخانه ای بوده است.

در نوشتار حاضر به بررسی واژه  مسَوَدَّه که همان نسخه به خط مؤلف است پرداخته شده است و اینکه یک نسخه دارای چه ویژگی و نشانه هایی باشد تا به عنوان نسخه مسَوَدَّه مورد ارزیابی قرار بگیرد .  امید است که راهگشا در امر سایر پژوهشهایی گردد که در حیطه نسخه به خط مؤلف گام برمی­دارند.

در آمد

یکی از راههای حفظ میراث گذشتگان ، حفظ آثار مکتوبی است که در طول سالها وسیله ای جهت انتقال فرهنگ و تمدن بشری بوده است. از اینرو نسخه های خطی به عنوان مهمترین آثار مکتوب در بررسی اندیشه های هر دوره،‌از اهمیت ویژه ای برخوردار است.

در حوزه فرهنگ و تمدن اسلام نیز گسترش کتابت و نسخه نویسی به دلایل متعدد از جمله تأکید قرآن و احادیث بر کسب علم و آموختن و همچنین شروع نهضت ترجمه و انتقال علوم جدید به جامعه اسلامی، متداول شد و این مهم به ایجاد شغلی به نام ورّاقی و کتابت ( مایل هروی ،1373، ص9و16)  کمک نمود، که گاه صاحبان فضل و  کمال را چون یاقوت- منشی کتابفروشی وراق- و ابن الندیم- نسخه گری کتابفروش و کتابشناس- را در خود جای می داد(مایل هروی، 1369،ص 68).

شبکه کتابت که در نتیجه افزایش طلاب و اهل علم و استفاده از کتابهای درسی و دیگر،  تمایل  خود  علما و فضلا بر استنساخ نسخه ها برای خود( مایل هروی ،1369،ص 25)   و همچنین رشد کتابخانه های شخصی، گسترش یافته بود،‌عاملی در ورود کاتبان کم سواد و نا آشنا با علوم مختلف و در نتیجه ورود بی توجهی، جعل،‌اسقاط‌و تحریف در نسخ خطی بود که به عمد یا سهو صورت می گرفت.

بی شک مهمترین و بهترین نسخه ها را نسخه ای می دانند که به دست خود مؤلف کتابت شده باشد و عنوان و نام مؤلف در آن ذکر شده باشد و تمامی مواد و عناصر کتاب را بدان گونه که شخص مؤلف آنها را به شکل و صورت نهایی ترسیم کرده، و با خط وقلم خویش در آن نوشته باشد(بیانی، 1354، ض 50)  مؤلف گاه کتاب را در یک مرحله یا چند مرحله تنظیم کرده است؛ یعنی گاه نسخه ای را به صورت «مسَوَدَّه» نوشته و گاه «مبیضه»، هر چند« مسَوَدَّه » از قوت بیشتری نسبت به «مبیضه »برخوردار است اما به مرحله کمال نرسیده در حالی که «مبیضه»  شکل نهایی نسخه است ( محقق ،1369،ص 324)

بیان مسأله

مسئله اساسی در این نوشتار بررسی واژه مسَوَدَّه یا نسخه به خط مؤلف است که  با توجه به مطالعات انجام شده تاکنون تنها خانم الهه روحی دل در مقاله ای با عنوان بررسی ویژگی های نسخه اصل در این حوزه گام برداشته است  و در مقاله ای به  نشانه های اصل بودن نسخه خطی با توجه به فهرست منتشره کتابخانه  دانشگاه تهران انجام داده است و در کتب دیگر مانند نقد و تصحیح متون مایل هروی اشاراتی گذرا بر نسخه اصل و مادر شده است. مسَوَدَّه ها از آنجایی که به خط  خود مؤلف می­باشند و دخل وتصرف کاتبان و دیگر اشخاص در آنها راه نیافته است، از جانب دیگر به دلیل ارزش تاریخی واجتماعی وسیاسی که در زمان حیات تألیف دارند ، نیازمند به شناسایی و بازشناخت آنها وجود دارد و از آنجایی که دریایی از فرهنگ بر پایه اسلام در ایران در نسخه های خطی مکتوب موج می زند این نسخه ها در حقیقت کارنامه دانشمندان و نوابغ ایران و اسلام است و بر عهده ماست که این میراث را ارج نهیم و برای شناخت تاریخ و فرهنگ و ادب و سوابق خود به احیاء و بازشناسی آنها اهتمام ورزیده و این میراث مکتوب را زنده نگه داریم . لذا با انجام این مقاله به شناسایی واژه مسَوَدَّه و نشانه های  نسخه های به خط مؤلف  پرداخته گردیده است تا گامی باشد در تسریع شناخت و احیای این میراث گرانسنگ ملی  ، فرهنگی و تمدنی.

 اهمیت و ضرورت  انجام این مبحث از آنجاییست که دخل وتصرف کاتبان در این گونه از  نسخه های مسَوَدَّه  راه نیافته است واز حب وبغض ها به دور مانده اندو از جانب دیگر به دلیل ارزش تاریخی واجتماعی وسیاسی که در زمان حیات تألیف داشته اند،نیاز به شناسایی و بازشناخت آنها وجود دارد وبه دلیل اینکه در میان گستره ی گوناگون و متفاوت نسخه های خطی، مدخل نسخه های به خط مؤلف در میان مخاطبان دارای اهمیت بسیاری است.وازطرف دیگر به جهت علاقه ی نسخه پژوهان به تعقیب این مباحث، بیانگر ضرورت و شناسایی ومعرفی این گونه نسخ در میان گنجینه ی دست نویس ها، و لزوم تأمل بیشتر در زوایای گوناگون آن است.

ُمسَوَدَّه

مسَوَدَّه :بضم میم و سکون حرف سین، فتح واو،و تشدید دال/به معنی سیاه و مجازا به معنی نوشته و آنچه اول سرسری نوشته باشد تا بار دیگر آنرا به صفا و خوبی نویسند. این لفظ مأخوذ از اسوداد است که بر وزن افعلال است. چرا که هر لفظی که در آن معنی رنگ باشد اکثر از باب افعلال می آید، چنانکه احمرار و اخضرار و اصفرار و اسوداد و در کلام الله شریف نیز لفظ مسَوَدَّه از باب افعلال واقع شده و آنچه که بعضی مسَوَدَّه گویند به ضم میم و فتح سین و تشدید واو،خطاست.چرا که لفظ مسَوَدَّه از باب تفعیل در کلام عرب مستعمل نشده ،بعضی محققان فرموده اند که اینهمه تقریر مذکور راست نمی آید چرا که مسَوَدَّه به تشدید دال در کلام به معنی مطلق سیاه است به معنی سیاه کرده شده و نه به معنی نوشته شده . پس مسَوَدَّهبه ضم میم و تشدید واو، درست باشد و فتح سین چرا که  به معنی نوشتن که مصدر انست در کلام اکابر و ثقات سیاه آمده اگر چه  اسم مفعولش در کلام عرب نیامده و آنچه به معنی مسَوَدَّه  گویند به فتح میم وفتح سین وسکون واو، غلط است و آنکه بعضی مسَوَدَّه را بر وزن مشغله گویند وان نیز غلط است( رامپوری ،  1375)

مُ س وَ د دَ ه=سیاهه ،پیش نویس ،نوشته شده(رازی،  1366) مسَوَدَّه(دِه) چرکنویس، پیش نویس، نوشته شده(آژنگ ، 1381)

 همچنین مسَوَدَّه:  به معنای نوشته ای که تصحیح و پاک نویس نشده است .پیش نویس، چرک( انوری 1381)

مسَوَدَّه:[مُ سَ و وَ دَ] تأنیث مسود. ج مسودات .آنچه اول نوشته و پس از روی آن به طور دقت و صفا و خوبی نویسند. مسَوَدَّه :مسَوَدَّه،مسَوَدَّه . سواد .پیش نویس.  مقابل پاکنویس ، مقابل بیاض . مقابل مبیضه ، تهیه پیش نویس کردن (دهخدا،  1377)

  مایل هروی در کتاب نقد وتصحیح متون به بررسی انواع نسخه ها پرداخته و در مطلبی درباره ی اعتبار نسخه های خطی به لحاظ نقد وتصحیح متون چنین آورده است:«معتبرترین نسخه هااز نظر مصحح محقق،نسخی است که به دست مؤلف کتابت شده باشد.زیرا غرض اصلی از تصحیح انتقادی عرضه داشتن متنی است از کتابی به آن صورت و هیأت که مؤلف پرداخته است.این دسته از نسخ را نسخه شناسان و مصححان به عنوان «نسخه اصل»می نامند ( هروی ، 1369 ،ص 46) نسخه اصل می تواندبه هیأت مسَوَدَّه باشد وآن نخستین صورتی است که مؤلف؛آن را پرداخته وبدیهی است که هر مسَوَدَّه به علت تند نویسی و نیز تغییراتی که مؤلف در کلمات و عبارات نگارشی اش میدهد،در بسیاری از مواضع دارای خطی ترقین و علایم ابطال می باشد.گفتنی است که نگاشته ها ومؤلفات در ادوار پیشین مسَوَدَّه ی مؤلف داشته است زیرا بسیاری از این نسخه ها این نکته را تأیید می کنند.(هروی ،1369 ،ص 47 ) آق قلعه (1390)،در کتاب نسخه شناخت در باب نسخه ی اصل آورده است:

«نسخه اصل به نسخه ای گفته می شود،که بر دست مؤلف کتابت شده یا تحت نطر وی توسط یک کاتب نوشته شده باشد.چنین نسخه ای از دیدگاه درستی متن،مهم ترین و اصلی ترین دستنویس یک اثر بشمار می آید و به همین دلیل دستیابی به چنین نسخه ای برای تصحیح یک متن اهمیت بسیاری دارد.»)صفری آق قلعه،1390 ،ص20) بنابراین نسخه ی  اصل همان دست نویس است که به قلم مؤلف بوده و یا زیر نظر او نوشته شده باشد.نسخه های اصل را می توان به دو گونه متفاوت بخش بندی کرد:مسَوَدَّه و مبیضه. بنابراین مسَوَدَّه عبارت است ازپیش نویس یک اثر که در آغاز تألیف،توسط مؤلف وبه خط وی نوشته شده است مؤلفان تمام جرح وتعدیل های مورد نظر خود را در مسَوَدَّه اعمال می کردند تا اثر به شکل نهایی خود برسد وبه همین دلیل اینگونه نسخه ها چندان پاکیزه نبوده و خط خوردگی و اضافات و اصلاحاتی در آنها دیده میشود.اینگونه نسخه ها همیشه به خط مؤلف می باشد.مگر اینکه نسخه توسط دیگری نوشته شده و بعد ها مؤلف در آن اعمال نظر کرده باشد. معمولا رسم بر این بوده که مسَوَدَّه را پس از تهیه پاکنویس از بین می بردند. بنابراین شمار نسخه هایی که به شکل مسَوَدَّه به دست ما رسیده بسیار اندک است.مبیضه:نسخه ای است که پس از تکمیل اثر توسط مؤلف از روی مسَوَدَّه نوشته می شد.ممکن است که مبیضه ی یک اثر به قلم مؤلف باشد و یا ممکن است به سفارش مؤلف،توسط کاتبی خوش نویس  نویسانده شده باشد.( آق قلعه ، 1390، ص  21) اما نسخه ای که مؤلف خود نوشته است (مسَوَدَّه)  و اغلب به نامهای نسخه مادر، و مصدر نیز معرفی شده است باید دارای نشانه ها و خصوصیاتی  باشد تا آن را به عنوان نسخه مسَوَدَّه پذیرفت ، در ذیل به بررسی برخی  از این نشانه ها خواهیم پرداخت.  

الف. نسخه هایی که مؤلف در عبارات پایانی اثر به کتابت نسخه به دست خود اشاره دارد، عباراتی چون« هذا آخر ما اردنا ایراده فی کتاب...»(شیروانی 1358،  ص584) « فنختم الکلام حامدا له سبحانه علی بلوغ المرام و قد وقع الفراغ».(شیروانی 1350، ص731) ،« و قد تمت علی یدی مصنفها ... حامدا مصلیا مستغفرا»( شیروانی، 1358، ص 913 ) و غیره . لازم به تذکر است که کاتب در نوشتن نسخه، اغلب عین عبارت مؤلفه را تکرار می کرده،‌بنابراین تنها عبارات پایانی و ترقیمه کتاب نمی تواند معیار اصل بودن باشد.

ب. خط خوردگی خطوط و کلمات و اصلاح و تصحیح آن در متن و حاشیه و یا تراشیدگی( هروی ، 1369 ، ص 47)  و پاک کردن متن و تصحیح مجدد آنها بویژه در نسخه مسَوَدَّه، زیرا مؤلف اغلب هنگام نوشتن کتاب  یا رساله،‌خود به اصلاح جملات و یا کلمات خود می پرداخته که این حک واصلاح مستلزم خط زدن متن، تراشیدن، شستن و  یا پاک کردن متن و اصلاح آن در حاشیه و یا در سطح مورد نظر بوده است که تطبیق این اصلاحات با متن و یافتن عبارات صحیح نیز برعهده خود مؤلف  بوده است. همچنین سفید گذاشتن اوراق کتاب در قسمتهای مختلف کتاب جهت افزوده مطالب و یا اصلاح آن عاملی دیگر در شناخت نسخه اصل است. نشانه های یاد شده در آثاری چون : «نجم الهدایه» محمد تقی بن محمد حسن کاشانی  ، «دیوان» صائب تبریزی  ،‌«مجمع الفرس» محمد قاسم سروری کاشی  « ودائع الاحکام فی شرایع الاسلام» زین العابدین حسین طباطبایی   ،‌«بحار الانوار» مجلسی دو ، «جامع الآثار فی مولد المختار» محمد بن احمد دمشقی  ،‌«مفتاح الحقایق» محمد باقر جابری نایینی   ، موجود است.(روحی دل 1380، ص 30)

ج. عبارات و کلمات خاص موجود در نسخه که اغلب در حواشی نسخه نوشته شده است و فهرست نویسان آنها را یکی از علائم نسخه اصل می دانند. مانند :‌«منه»،‌«منه مدّظل »، «منه عفی عنه»، «صدر عفی عفه » ، «مصنف ادام ظله..»،‌«مصنف ادام الله تعالی ظله   «م ح ت ق عفی عفه  »، «منه طال عمره»،  «منه دام ظلّه   «هذا خط المصنف  دام ظله  »، «لراقمه،‌لمحرره  »،‌«دام ایام افاداته »، «لمحرره الضعیف ‌«منه وفقه الله ‌«منه سلمه الله ».(روحی دل 1380، ص 30)

همچنین تکرار جملات دعایی و ثنا و «بسمله» بر بالای برخی صفحات بویژه از دانشمندان و فقهای متأخر نیز نشانه ای بر اصل بودن نسخه است

د. تأیید فردی صاحبنظر با توجه به عوامل متعدد و یا یکی از نوادگان و یا بستگان مؤلف با توجه به گواهی و یادداشت آنها در صفحه عنوان کتاب.. مانند: یادداشت ملک الشعرای بهار بر کتاب «حدائق الجنان» از تألیفات عبدالرزاق دنبلی و اینکه نسخه خط اوست . و گواهی صدرالافاضل در رمضان 1350 ق بر اصل بودن نسخه  «الروضه البهی ». و یادداشت هبه الدین شهرستانی بر کتاب «اختیار المصباح » که با استناد به جمله «اختاره العبد الفقیرعلی بن حسین بن حسان بن حسین ابن احمد بن باقی قرشی » از آن مؤلف است. و خط پسر مؤلف در صفحه عنوان «حاشیه الشفاء» با عبارت:«آخر حاشیه والدی و استادی و من الله  من العلوم استادی میر اسماعیل المدرس علی الهیات الشفاء‌من المقاله الخامسه » و گواهی جعفر طباطبایی بر نسخه «شرح المفاتیح» بر اینکه نسخه خط نیای من است (روحی دل 1380 ،ص 30-31)

هـ . اشاره به اصل بودن نسخه در یادداشت مالکیت و امانت نسخه مانند: مدارس الاحکام فی معرفه الحلال و الحرام ج4 «اثر وقفی پسر مؤلف «میرزا حسین بن حاج علی رضا» برای طلاب یزد دارد ،  بشرط آنکه از یزد حتی برای توابع آن خارج نشود با مهری در پایان انشاء وقف بدین عنوان « الراضی بالقدر و القضاء عبده حسین بن علی رضا مورخ 1264.» در روی صفحه ی عنوان » (شیروانی 1350  ،ص 118)

و. استناد به مهر مؤلف علاوه بر عوامل دیگر نسخه اصل مانند : « حاشیه بر حاشیه ی محقق دوانی به شرح تجرید قوشچی» مهر مؤلف  و مهر تملک علی محمد پشت برگ عنوان و فهرست کتاب در همان برگ دیده می شود.(شیروانی 1350،ص 1000)

ز. علاوه بر نشانه های مطرح شده، آشنایی با سبک نگارش و شیوه تفکر مؤلف و شناخت آثار دیگر وی و در صورت لزوم تطبیق آثار و خطوط آنها و همچنین بررسی دقیق مراجع و کتابشناسی برای آشنایی با آثار مؤلف و دوره آن،‌در شناخت نسخه مسَوَدَّه ، بسیار مؤثر است. عوامل نسخه شناسی چون شناخت کاغذ، انواع خطوط، نوع مرکب، جلد و تصاویر موجود در نسخه،‌سبک هنری هر دوره و تطبیق هر یک با عصر مؤلف نیز عامل بسیار مهم دیگر در بررسی نسخه اصل است.

و سخن اخر آنکه  ، آن چه از میراث گران بهای گذشتگان و دانشمندان و علمای ما در قالب نسخ مسَوَدَّه بدست ما رسیده است و در ایران باقی مانده بخشیست  قابل توجه،  از یک میراث عظیم تر که امروز بی هیچ گفت و گویی جنبه جهانی یافته است و این همه ضرورت حفظ و نگهداری و بازنگری در نحوه برخورد با این میراث را در داخل ایران افزون می کند.

 در نتیجه انجام هر تحقیق و پژوهش مختصر و کوتاه در حیطه این  گنجینه عظیم فرهنگی ، گامی است در احیاء و باز شناخت آثار علمی گذشتگان  ، و راهگشا در امر انجام تحقیقات بهتر برای آیندگان و علاقه مندان به حوزه نسخه های خطی.

کارشناس ارشد ایرانشناسی گرایش اصول نسخه شناسی و مرمت نسخه‌های خطی و نسخه آرایی

منابع

مایل هروی ،نجیب(1373) .کتاب آرایی در تمدن اسلامی . مشهد : بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی.

مایل هروی ، نجیب (1369). نقد و تصحیح متون ، مراحل مختلف نسخه شناسیو شیوه های تصحیح نسخه های خطی فارسی. مشهد:  بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی .

بیانی ، مهدی (1354) .کتابشناسی کتابهای خطی ، تهران: دانشگاه تهران.

محقق، مهدی (1369) .روش تصحیح و نشر متون ، مجموعه مقالات انجمن واره بررسی مسائل ایرانشناسی. تهران : دفتر مطالعات سیاسی و بین المللی .

رامپوری ،غیاث الدین  (1375) . غیاث اللغات (غیاث الدین محمد بن جلال الدین بن شرف الدین رامپوری 1242ه.ق).   تهران : امیر کبیر.

پرتو ،ابوالقاسم ( 1373 ). فرهنگ برابر های پارسی واژگان بیگانه ج 3 . اساطیر

رازی ، فریده(1366) . فرهنگ واژه  های  فارسی سره (برای واژه های عربی در فارسی معاصر.تهران. نشر مرکز.

آژنگ ، نصرالله  (1381). گنجینه لغات فارسی به فارسی ج 2.  .تهران : گنجینه.

انوری ، حسن (1381) . فرهنگ بزرگ سخن.ج 7،  تهران : سخن .

دهخدا ، علی اکبر  ( 1377) .لغت نامه دهخدا ج 13. تهران:  دانشگاه تهران  . مؤسسه لغت نامه دهخدا .

صفری آق قلعه،علی(1390).نسخه شناخت (نسخه شناسی نسخ خطی فارسی) . تهران :  میراث مکتوب.

شیروانی، محمد،(1350)فهرست نسخه های  خطی کتابخانه وزیری ،ج 2.تهران

شیروانی، محمد،(1350)فهرست نسخه های  خطی کتابخانه وزیری ،ج 3.تهران

.روحی دل ، الهه (1380) .بررسی برخی از نشانه های نسخه اصل . نشریه اطلاع رسانی و کتابداری . دفتر شماره  36. (صفحات 27 تا 36

شیروانی، محمد،(1350)فهرست نسخه های  خطی کتابخانه وزیری ،ج 1. تهران

منبع: کتابخانه مجلس شورای اسلامی