بیانگر تمایز طبقات اجتماعی در تاریخ

1394/12/17 ۰۷:۴۸

عقدنامه‌های تاریخی، سندهایی دست اول برای دستیابی به آگاهی‌هایی از زندگی اجتماعی مردم در روزگار گوناگون به شمار می‌آیند. یکی از دلایل اهمیت عقدنامه‌ها، منحصر به فرد و یگانه بودن آن‌ها است. تنها یک نمونه از هر عقدنامه وجود دارد. عقدنامه‌های تاریخی آگاهی‌هایی سودمند در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ می‌گذارند. در هر عقدنامه افزون بر نام داماد و عروس و نام پدران‌شان، تاریخ عقد و نام شاهدان به چشم می‌خورد.

 نگاهی به جنبه‌های اجتماعی عقدنامه‌های تاریخی از دریچه یک سند مشهور

مرضیه مرتضوی:  عقدنامه‌های تاریخی، سندهایی دست اول برای دستیابی به آگاهی‌هایی از زندگی اجتماعی مردم در روزگار گوناگون به شمار می‌آیند. یکی از دلایل اهمیت عقدنامه‌ها، منحصر به فرد و یگانه بودن آن‌ها است. تنها یک نمونه از هر عقدنامه وجود دارد. عقدنامه‌های تاریخی آگاهی‌هایی سودمند در اختیار پژوهشگران و علاقه‌مندان به تاریخ می‌گذارند. در هر عقدنامه افزون بر نام داماد و عروس و نام پدران‌شان، تاریخ عقد و نام شاهدان به چشم می‌خورد. اطلاعاتی در هر عقدنامه وجود دارد که با تحلیل‌های نه چندان پیچیده می‌توان آن‌ها را به عنوان اسنادی از زندگی اقوام مختلف در دوره‌های تاریخی به شمار آورد. یکی از این اطلاعات تعیین موقعیت اقتصادی و جایگاه اجتماعی خانواده‌های دو طرف است. مهریه‌هایی گوناگون در دوره‌های تاریخی مرسوم بوده است. مثلا در دوره‌های قاجار و پهلوی بیشتر مهریه‌ها با واحد پول رایج مملکت مانند ریال و درهم و دینار نوشته می‌شد. در این دو دوره تاریخی، معمولا ابریشم و حتی ظروف نقره و منسوجات هم در کنار وجه پول به عنوان مهریه در نظر گرفته می‌شده است. خانواده‌های اعیان و ثروتمندان در مهریه‌ای که در عقدنامه مشخص می‌شد، تعداد خدمتکارانی را هم که باید به خانه عروس فرستاده می‌شد، می‌نوشتند.

یکی از سندهای مشهور عقدنامه‌ای که از گذشته به جای مانده، عقدنامه ازدواج امیرکبیر با خواهر ناصرالدین شاه است که در کتابخانه و موزه ملی ملک نگهداری می‌شود. این عقدنامه، در پسِ خود ماجرایی جالب را نهفته است. کمی که بیندیشی، شیفته داستان‌ها و روایت‌هایی خواهی شد که پشت هر عقدنامه می‌توان آن‌ها را جست. بیش از هر چیز هم، قصه ازدواج امیرکبیر با خواهر ناصرالدین شاه تو را به این موضوع علاقه‌مند می‌کند. اطلاعات تاریخی ذهنت را زیر و رو می‌کنی تا به یاد آوری، قصه این ازدواج را جایی خوانده یا شنیده باشی. میرزا محمدتقی خان فراهانی، لَله ناصرالدین میرزای ولیعهد، در تامین هزینه‌های سفر او از تبریز به تهران و نشستن بر تخت سلطنت قاجار نقشی مهم داشت. ناصرالدین شاه هم پس از این که سلطنت را به دست گرفت برای قدردانی از زحماتش، میرزا تقی خان را به مقام صدارت عظما برگزید و امیرکبیر ملقب کرد. آن زمان رسم بود صدراعظم یا سران حکومتی باید با خاندان سلطنتی یا خانواده اشراف نسبتی داشته باشند. میرزا تقی خان فرزند آشپز مخصوص قائم‌مقام فراهانی بود و هیچ نسبتی با این طبقه‌ها نداشت. برای همین هم ناصرالدین شاه یگانه خواهر تنی خود را که تنها ١٦ سال داشت به عقد امیرکبیر ٦٤ ساله درآورد.
قصه ازدواج امیرکبیر با عزت‌الدوله ملک‌زاده خانم یک روی خوش دارد و در پسِ خود، ماجرایی غم‌انگیز را نهفته است. دلت می‌گیرد وقتی درمی‌یابی امیرکبیر برای این که بتواند با خواهر ناصرالدین شاه ازدواج کند باید از همسر خود جدا می‌شد. جان‌جان خانم دختر شهبازخان عموی امیرکبیر بود که از او صاحب ٣ فرزند، یک پسر و دو دختر شد. بنا به گفته دکتر پولاک، پزشک ویژه ناصرالدین شاه، امیر در زمان صدارت از این زن جدا شد. عزت‌الدوله در روز جمعه ٢٢ ربیع‌الاول ١٢٦٥ قمری با تشریفاتی جالب و باشکوه با هشت هزار تومان نقد اشرفی ناصرالدین شاهی ١٨ نخودی و یک جلد کلام‌الله مجید به رسم کابین، به ازدواج امیر درآمد.
عقدنامه میرزا محمدتقی خان امیرکبیر و عزت‌الدوله، خواهر تنی ناصرالدین شاه قاجار از دو جنبه دارای اهمیت است؛ یک، ویژگی تاریخی و دیگر، مضمون‌های هنری به کاررفته در آن. این عقدنامه از نوع عقدنامه‌های طوماری و در اندازه ٥/١٣١ در ٥/٩٣ سانتی‌متر است. عقدنامه به خط نستعلیق در ٢٥ سطر تنظیم شده است. تذهیب و جدول‌کشی زیبا در کنار کاربرد شنگرف و لاجورد از ویژگی‌های هنری این سند تاریخی به شمار می‌آید. عقدنامه امیرکبیر ویژگی‌هایی جالب دارد. مثلا برخلاف همه عقدنامه‌های معمول و مرسوم، در بالای آن از عبارت‌هایی چون «هو المولف بین القلوب» استفاده نشده است. بالا و سمت چپ عقدنامه امیرکبیر و خواهر ١٦ ساله ناصرالدین شاه، مهر پادشاه قاجار به چشم می‌خورد که با خطی خوش نوشته شده است «حمدالله ملکه السلطان بن سلطان بن سلطان». این موضوع نشان می‌دهد عقد امیرکبیر و خواهر ناصرالدین شاه یک ازدواج معمولی نبوده است، که، یک فرمان و حکم به شمار می‌آمده است. عقدنامه امیرکبیر ٣ شاهد دارد که مهرهای بیضی شکل آن‌ها در حاشیه پایین سمت چپ سند با سجع به چشم می‌خورد؛ الملک الحق المبین عبده محمد تقی (داماد)، محمود بن محمد علی، ابوالقاسم حسنی الحسینی. مهر بیضی‌شکل شاهدان نشان‌دهنده وابستگی آن‌ها به طبقه اعیان است.
کمتر عقدنامه تاریخی را می‌توان یافت که عروس در آن شرط‌هایی برای ازدواج مطرح کرده باشد. ظاهر عقدنامه هم یکی دیگر از نشانه‌ها است که از روی آن می‌توان دریافت صاحب آن عقدنامه در چه مرتبه‌ای قرار داشته است. هرچه تزیینات عقدنامه بیش و ظاهر آن نفیس باشد، جایگاه بالاتر آن خانواده به ویژه عروس و داماد را به یاد می‌آورد. به همین دلیل است که در عقدنامه‌های مربوط به عامه مردم و اقشار ضعیف جامعه، ظرافت‌های هنری چندان به چشم نمی‌آید.
مهرهایی هم که شاهدان عقدنامه استفاده می‌کردند نشان‌دهنده مقام و منصب آن‌ها بوده است. مهرهای بیضی‌شکل به سران و صاحبان مقام‌های مملکتی اختصاص داشته است. طبقه متوسط از مهرهای مربع‌شکل بهره می‌گرفتند. بدین ترتیب سجع‌های مهر به کاررفته در عقدنامه‌ها هم نمادهایی مناسب برای تشخیص سلسله مراتب و مقام یک خانواده به شمار می‌آمده است.
همه مردم در زمان قاجار، چه سرشناس و ثروتمند چه رعیت و فقیر همگی عقدنامه داشتند. در واقع نوشتن آنچه میان خانواده‌های دو طرف مورد توافق بود در هر شهر و روستا مرسوم بود. تنها تفاوت در این میانه، نفیس بودن و کیفیت ظاهری عقدنامه‌ها و البته میزان مهریه‌ها و جزییاتی از این‌دست بود. عقدنامه‌ها از همان آغاز ساختاری مشخص داشتند؛ با تحمیدیه آغاز می‌شدند و بیش‌تر، آیه «هو المولف بین القلوب» آغازگر مضمون عقدنامه‌ها بود. دیباچه یا مقدمه‌ای که به احادیث نبوی یا آیات قرآن مزین بود، در ابتدا نوشته می‌شد و مشخصات کامل زوج همراه با توصیف‌های ادبی و سپس مشخصات کامل زوجه همراه با توصیف‌ها و شرایط کامل برای ازدواج در ادامه می‌آمد. هرچه به دوره‌های گذشته بازمی‌گردیم شرایط یادشده در عقدنامه‌ها به ویژه از سوی عروس کمتر می‌شود. صداق، اظهار صیغه نکاح دایم و تاریخ تحریر، دیگر بخش‌های محتوایی عقدنامه‌ها به شمار می‌آیند. معمولا در حاشیه عقدنامه‌های متعلق به دوره قاجار و پس از آن، مکانی برای امضای شاهدان در نظر گرفته می‌شده است.
دو سند عقدنامه دیگر نیز در کتابخانه و موزه ملی ملک وجود دارد که آگاهی‌هایی جالب درباره آن‌ها داریم. یکی از آن‌ها عقدنامه میرزا علی‌اکبر فرزند حاج میراحمد دوانی با بی‌بی خانم دختر آقا کربلایی شکرالله دوانی با مهر حاضر ٢٠٠ تومان و مهر غایب ٧٥ مثقال طلا و چادر چوق و بنارس سبز و دو طاقه زری است که در سال ١٣٣٩ قمری تنظیم شده است. سند دیگر، عقدنامه آقا سیدمحمدحسین پسر سیدابوالحسن حجت‌الاسلام با محترمه خانم دختر میرزا قاسم خان طهرانی است. این عقدنامه تاریخ ١٩ ذی‌حجه سال ١٣٣١ قمری را بر پیشانی دارد. نکته قابل توجه در این عقدنامه برگه طلاقی است که به آن ضمیمه شده است. این عقدنامه تاریخی از این نظر، یکی از اسناد ویژه و کم‌نظیر در این حوزه به شمار می‌آید.

منبع: شهروند