بی‌تو آری، غزل «سایه» ندارد لطفی

1393/2/13 ۰۹:۰۶

محمدرضا لطفی درگذشت. خبر ساده و هولناک بود. شبیه اینکه کسی بگوید یکی از پایه‌های موسیقی فروریخته است. مثل خبری که پاییز 88 یک‌بار رسید: پرویز مشکاتیان درگذشت؛ مثل روزی که با خبر درگذشت همایون خرم آغاز شد. خبرها همیشه آنقدر سریع و کوتاه‌اند که فرصت واکنش را از هرکسی می‌گیرند. مدتی بود که خبر بستری‌شدن این نوازنده و آهنگساز چیره‌دست منتشر شده بود. اما در خبرها تاکید شده بود که بیماری کمردرد است و همه در انتظار بهبود و تور کنسرت‌های جدید لطفی به بیمارستان رفتند. ازدحام شاگردان و دوستداران لطفی آنقدر زیاد بود که حسین علیزاده دست به قلم برد و از همه دوستداران او خواست تا برای بهبود او منتظر بمانند. اما تقدیر محمدرضا لطفی که علاوه بر آهنگسازی، حق استادی و معلمی بر گردن موسیقی معاصر ایران داشت، این بود که سحرگاه روزی که به‌نام معلم نامگذاری شده بود، چشم از جهان ببندد.

فرزانه ابراهیم‌زاده: محمدرضا لطفی درگذشت. خبر ساده و هولناک بود. شبیه اینکه کسی بگوید یکی از پایه‌های موسیقی فروریخته است. مثل خبری که پاییز 88 یک‌بار رسید: پرویز مشکاتیان درگذشت؛ مثل روزی که با خبر درگذشت همایون خرم آغاز شد. خبرها همیشه آنقدر سریع و کوتاه‌اند که فرصت واکنش را از هرکسی می‌گیرند. مدتی بود که خبر بستری‌شدن این نوازنده و آهنگساز چیره‌دست منتشر شده بود. اما در خبرها تاکید شده بود که بیماری کمردرد است و همه در انتظار بهبود و تور کنسرت‌های جدید لطفی به بیمارستان رفتند. ازدحام شاگردان و دوستداران لطفی آنقدر زیاد بود که حسین علیزاده دست به قلم برد و از همه دوستداران او خواست تا برای بهبود او منتظر بمانند. اما تقدیر محمدرضا لطفی که علاوه بر آهنگسازی، حق استادی و معلمی بر گردن موسیقی معاصر ایران داشت، این بود که سحرگاه روزی که به‌نام معلم نامگذاری شده بود، چشم از جهان ببندد.

سحر ساز و راز سرپنجه

نوشتن درباره هنر و آثار محمدرضا لطفی همان‌قدر که آسان است سخت هم هست. اینکه او متولد 17 دی 1325 شمسی در گرگان بود و موسیقی را در هنرستان موسیقی زیرنظر استادانی چون علی‌اکبر شهنازی و نورعلی‌خان برومند آموخت، در ساده‌ترین جست‌وجوی اینترنتی نیز می‌توان پیدا کرد و نوشت. اما اینکه او چه کرده است شاید در قالب کلمات نتوان گرد آورد و باید تنها سکوت کرد تا موسیقی حرف خودش را ادامه دهد. شاگردی استادی چون علی‌اکبرخان شهنازی او را به سلسله موسیقیدانان بزرگ ایران یعنی علی‌اکبرخان فراهانی و میرزاعبدالله و علی‌اکبرخان شیدا پیوند می‌زد. شاید همین پیوند هم بود که نخستین گروهی که بنیان گذاشت را به نام شیدا نامگذاری کرد. استاد با واسطه‌ای که حضورش در هنر «لطفی» هیچ‌گاه پنهان نبود. او در دانشگاه نیز در کنار استادانی چون جواد معروفی اصول موسیقی کلاسیک را آموخت و در همین دوران بود که یکی از مشهورترین آهنگ‌های خود یعنی بمیرید را براساس شعری از مولانا ساخت.

در کتاب پیر پرنیان‌پوش که خاطرات دوست نزدیکش هوشنگ ابتهاج است لطفی به یاد می‌آورد وقتی این آهنگ را به معروفی داد و او روی پیانو زد بسیار منقلب شد و همین آهنگ بود که او را به ارکستر گل‌ها وصل کرد: «معروفی یه دفعه دستشو از روی پیانو برداشت و گفت این خیلی خوبه، اینو من حقا باید برای ارکستر گلها تنظیم کنم.

 دیگه دانشجو و معلم شدیم رفیق!» او در 18سالگی توانست جایزه بهترین نوازنده جوان را در سراسر کشور از آن خود کند. حضور لطفی در ارکستر گلها او را به گروه موسیقی رادیو معرفی کرد و همین زمینه آشنایی او با کسی چون هوشنگ ابتهاج شد. دوستی که تا زمان مرگ لطفی یعنی 12 اردیبهشت 93 هم ادامه داشت. اما حضور لطفی در رادیو تنها رفاقت با سایه را به همراه نداشت و او را با محمدرضا شجریان نیز آشنا کرد. آشنایی‌ای که باعث به‌وجودآمدن جریان مهمی در موسیقی ایران شد. جریانی که فراتر از گروه شیدا و عارف در سال‌های آغازین انقلاب، موسیقی را حفظ کرد و به نام چاووش خودش را در تاریخ موسیقی ایران ثبت کرد.

 لطفی در سال ۱۳۵۴ گروه شیدا را راه‌اندازی کرد و به همراه گروه عارف به سرپرستی حسین علیزاده به بازخوانی و اجرای دوباره آثار گذشتگان پرداخت. اما کار بزرگ لطفی در کنار محمدرضا شجریان و آهنگسازان و خوانندگان جوانی چون حسین علیزاده، هوشنگ و بیژن کامکار و شهرام ناظری به مدت 10سال آثار ماندگاری را در موسیقی ایران خلق کردند. کمتر کسی است که تصنیف سپیده‌دم را با صدای محمدرضا شجریان و آهنگسازی لطفی نشنیده باشد. ایران ‌ای سرای امید که هنوز هم یکی از آهنگ‌های به‌یادماندنی آن روزهاست نیز با هنر لطفی و شجریان شکل گرفت.

کوچ لطفی

اما در پایان دهه 60 بود که لطفی ایران را به مقصد خارج از کشور ترک کرد و بعد از مدتی اقامت در اروپا سرانجام به آمریکا رفت و به‌مدت 15سال در کالیفرنیا ماند. هرچند اوایل دهه 70 لطفی برای چندصباحی به ایران بازگشت، اما این بازگشت، دیری نپایید و او دوباره ایران را ترک کرد تا سال 85 که برای بار آخر به ایران بازگشت. در سال 86 نخستین کنسرت خود را به همراه محمد قوی‌حلم در کاخ موزه نیاوران به صورت بداهه‌نوازی برگزار کرد؛ کنسرتی که با استقبال بسیاری از علاقه‌مندان به هنر او برگزار شد. او در بازگشت به ایران به صورت همزمان در سه حوزه آموزش و اجرا و تحقیق موسیقی فعالیت خود را متمرکز کرد و موسسه آوای شیدا و مکتبخانه میرزا عبدالله را بنیان گذاشت. زبان تند لطفی هرچند بسیاری از شاگردان و دوستان قدیمی را از او دور کرد اما او در هفت سال گذشته شاگردان تازه‌ای را تربیت کرد. 400 فارغ‌التحصیل مکتب میرزاعبدالله حاصل تلاش او در هفت سال گذشته بود. لطفی در این هفت‌سال به‌دنبال این آرزو بود که در یک دوره پنج‌ساله یک دوره کامل ردیف را با توجه به آنچه که خود از بزرگان موسیقی آموخته بود به نسل جوان بیاموزد. آرزویی که محقق شد و بعد از مرگ او نیز در شاگردانش ادامه خواهد یافت. او بخشی از این آموزه‌ها را نیز در یک برنامه رادیویی ضبط کرده بود و به‌صورت هفتگی در اختیار علاقه‌مندان به موسیقی می‌گذاشت. اما مرگ امان نداد تا شاگردان بیشتری از مکتب او فارغ‌التحصیل شوند.

پیام‌هایی برای استاد

با آنکه خبر بیماری لطفی در همه‌جا منتشر شده بود اما کمتر کسی باور می‌کرد این‌قدر زود او از میان اهالی موسیقی برود. همه منتظر بودند تا او از بستر بیماری مرخص شود و بار دیگر سازش را در آغوش بگیرد. اما انگار آن چه ناگفته مانده سرطان بدخیمی بود که در کمتر از سه‌ماه این استاد را از موسیقی ایران گرفت. خبر درگذشت محمدرضا لطفی با واکنش بسیاری از چهره‌های فرهنگی هنری همراه بود. هرچند که بسیاری از دوستان قدیمی لطفی سکوت کردند یا ترجیح دادند در فرصت بهتری راجع به او صحبت کنند اما شاگردان جدیدش از او گفتند. محمد معتمدی خواننده جوانی که توسط لطفی به موسیقی ایران شناسانده شد در پیامی کوتاه نوشت: «‌ای عاشقان ‌ای عاشقان پیمانه‌ها پرخون کنید/ وزخون دل چون لاله‌ها رخساره‌ها گلگون کنید/استاد محمد رضا لطفی یکی از بزرگ‌ترین چهره‌های موسیقی معاصر ایران بود که داغش هیچگاه برای ما کهنه نخواهد شد و تا موسیقی ایران زنده است نام «محمدرضا لطفی» زنده و جاوید خواهد ماند.» علی مرادخانی معاون هنری نیز از لطفی به‌عنوان قلندر موسیقی نام برد. محمود احمدی‌نژاد نیز در یادداشتی درگذشت لطفی را تسلیت گفت. پیروز ارجمند رییس دفتر موسیقی هم در یادداشتی نوشت: «سراینده چاووش‌های خاطره‌برانگیز به خالق خود پیوست. بی‌شک تاثیر محمدرضا لطفی در عرصه موسیقی انکارناپذیر است، نوای تار او هرگز از ذهن پاک نمی‌شود.»کیخسرو پورناظری نیز در پیامی نوشت: «خبر بس تلخ و زودهنگام بود. فقدان محمدرضا لطفی ضایعه دردناکی برای جامعه موسیقی است. او از تواناترین اساتید ایران در آهنگسازی، نوازندگی و تدریس بود. چهره شناخته‌شده، مطرح و موثری که کارهای باقیمانده از او جز ماندگار‌ترین آثار هنری این مرز و بوم است.»محمدرضا لطفی درگذشت و پیکرش به گرگان زادگاهش خواهد رفت. اما شاید در سوگ او تنها قصیده‌ای که یار سال‌های سالش سایه سروده بود کفایت کند که: «پیش ساز تو من از سحر سخن دم نزنم/که زبانی چو بیان تو ندارد سخنم/ نی جدا زان لب و دندان چه نوایی دارد؟ / من ز بی‌همنفسی ناله به دل می‌شکنم/ بی‌تو آری غزل «سایه» ندارد لطفی/ باز راهی بزن ‌ای دوست که آهی بزنم...»

یکشنبه ؛ آخرین دیدار با «لطفی»

جلسه هم‌اندیشی برای تشییع پیکر و برگزاری مراسم یادبود محمدرضا لطفی ظهر جمعه (12 اردیبهشت‌) با حضور علی مرادخانی معاون امور هنری وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی، حسین علیزاده، داود گنجه‌ای، داریوش طلایی و جمعی از هنرمندان و مدیران هنری در موزه موسیقی برگزار شد. مرادخانی در این جلسه به برنامه در نظر گرفته‌شده برای مراسم یادبود محمدرضا لطفی اشاره کرد و گفت: طی مشورت صورت‌گرفته با دوستان حاضر در جلسه قرار شد روز یکشنبه 9 صبح مراسم از مقابل تالار وحدت آغاز شود. در این روز تعدادی از دوستان و همراهان سالیان استاد سخنرانی می‌کنند و رایزنی‌ها برای حضور چهره‌های فرهنگی نیز ادامه دارد. وی در انتها خاطرنشان کرد: آقای علیزاده مشخصا به نمایندگی از سوی خانواده استاد لطفی در مراسم سخن خواهد گفت. آقای نوربخش از طرف خانه موسیقی حضور دارند، آقای سجادی اداره برنامه را برعهده خواهند داشت و قطعه کوتاهی توسط محمد معتمدی برای حاضران اجرا می‌شود. همچنین به تصمیم خانواده پیکر استاد لطفی به گرگان منتقل می‌شود و روز دوشنبه طی مراسمی با حضور خانواده و آشنایان در سرای ابدی آرام می‌گیرد. در این جلسه علی مرادخانی، حسین علیزاده، داریوش طلایی، احمد گنجه‌ای، محمد معتمدی، محمدرضا نوربخش، سیدعباس سجادی، علی ترابی، احمد مستبط، علی بوستان، رادمان توکلی و سعید روشن‌دل حضور داشتند.

روزنامه شرق