تفسیر قرآن به قرآن / یوسف خان‌محمدی

1394/11/28 ۰۸:۵۳

تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر اصلاحات بنیادین در جامعه ایران یکی از دلایل اساسی بازگشت به قرآن محسوب می‌شود. نواندیشان دینی با ملاحظه ناکارآمدی اصلاحات سیاسی در انقلاب مشروطه و تجدد و نوسازی در چارچوب پهلویسم، برای پاسخ به معضلات و مشکلات جامعه ایران به قرآن پناه برده‌اند. در نتیجه تفسیرهای کارآمدی از قرآن شکل گرفت و چون معطوف به حل بحران‌های سیاسی و اجتماعی جامعه ایران بود، از آن به «تفسیر سیاسی قرآن» تعبیر شد.

تفسیر سیاسی قرآن در ایران معاصر
اصلاحات بنیادین در جامعه ایران یکی از دلایل اساسی بازگشت به قرآن محسوب می‌شود. نواندیشان دینی با ملاحظه ناکارآمدی اصلاحات سیاسی در انقلاب مشروطه و تجدد و نوسازی در چارچوب پهلویسم، برای پاسخ به معضلات و مشکلات جامعه ایران به قرآن پناه برده‌اند. در نتیجه تفسیرهای کارآمدی از قرآن شکل گرفت و چون معطوف به حل بحران‌های سیاسی و اجتماعی جامعه ایران بود، از آن به «تفسیر سیاسی قرآن» تعبیر شد.
از جمله زمینه‌های بازگشت به قرآن و بازفهم آن می‌توان به مولفه‌های ذیل اشاره کرد:

 استبداد: جامعه ایران از زمان‌های گذشته با مشکل استبداد مواجه بود، اما در ایران دوره پهلوی حکومت استبدادی با ناکار‌آمدی و ناتوانی در سامان‌دهی به مشکلات عجین شده بود، مفسران سیاسی قرآن با طرح و ارائه نظام مطلوب سیاسی قرآن، از نظام استبدادی مشروعیت‌زدایی کرده‌اند.
 فقدان آگاهی: نواندیشان دینی برای آگاه کردن مردم از وضعیت خود و جامعه و نظام بین‌الملل، به آموزه‌های قرآن پناه برده‌اند؛ چراکه معتقد بوده‌اند قرآن بهترین منادی بازگشت به خویشتن و شناخت خود و جامعه و جهان است و تا زمانی که انسان به حق و حقوق خود آگاه نباشد، هیچ وقت به فکر احقاق حقوق خویش برنمی‌آید.

 شیوع افکار مارکسیسم و لیبرالیسم درایران: قرآن‌گرایان برای مقابله با مارکسیسم و لیبرالیسم درصدد ترسیم مکتب اسلام در ساماندهی جامعه اسلامی در مقابل این دو جریان فکری مسلط جهانی بوده‌اند.
 مبارزه با شیوع اوهام و خرافات: در جامعه ایران یکی از موانع اصلی پیشرفت و توسعه گسترش اوهام و خرافات است، مخصوصا اگر اوهام و خرافات توجیه مذهبی داشته باشد، مشکلات مضاعف می‌شود. نواندیشان دینی با ارائه تفسیرهای روشن از قرآن درصدد خرافه‌زدایی ازجامعه بوده‌اند. خرافات از گسترش عقلانی جلوگیری می‌کند؛ هرچه در زندگی اجتماعی خرافات و اوهام شایع شود، یافتن مسیر زندگی عزتمندانه مشکل‌تر خواهد شد.
از ویژگی‌های مهم مفسران سیاسی، طراحی روش جدید برای مطالعه و تدبر در قرآن بود. قرآن‌گرایان معتقد بوده‌اند فهم جدید از قرآن نیازمند روش جدید در قرآن‌پژوهی است؛ بنابراین در مطالعه قرآن به مولفه‌های ذیل نایل شده‌اند:
 اتخاذ روش ازخود قرآن: در جامعه علمی که امروز به تفسیر «قرآن به قرآن» معروف است، شریعت سنگلجی کتابی به نام «کلید فهم قرآن» با این هدف به نگارش درآورده است.
 تاکید بر علم تاریخ، به‌خصوص تاریخ 40سال اول هجری: مفسران گذشته، از علم تاریخ به معنی جدید امروزی استفاده نمی‌کرده‌اند بلکه تاریخ در ذیل علم حدیث مطرح می‌شده، اما نواندیشان دینی در تدبرات قرآنی خود از تاریخ به‌عنوان مهم‌ترین عامل فهم جدید استفاده می‌کرده‌اند.
 پرهیز از اسرائیلیات و احادیث ضعیف: نواندیشان دینی، استفاده از اسرائیلیات و احادیث ضعیف در تفسیر قرآن را مانع فهم درست می‌دانسته و معتقد بوده‌اند معیار صحیح بودن احادیث، عرضه آن به قرآن و تایید احادیث توسط قرآن است نه برعکس.

 تامل در اهداف و مقاصد قرآن: در تفاسیر گذشته کمتر به اهداف و مقاصد قرآن توجه می‌شد اما نواندیشان دینی توجه ویژه‌ای به اهداف و مقاصد قرآن داشته‌اند و این توجه ویژه از شاخصه‌های مهم آنها محسوب می‌شود. هدف قرآن هدایت انسان به سعادت و زندگی با کرامت در دنیا و رستگاری در آخرت است. به این مناسبت بود که امام خمینی (ره) معتقد بود تا امروز تفسیر مهمی از قرآن وجود ندارد، چون به اهداف و مقاصد قرآن توجه نشده است.
 گسست‌گرایی از مفسران گذشته: قرآن‌گرایان معتقد بوده‌اند برای رسیدن به فهم جدید از قرآن، باید به خود قرآن مراجعه کرد، نه تفسیرهای گذشتگان. در منظر بعضی نواندیشان، تفسیرهای گذشتگان علاوه‌بر اینکه به فهم جدید کمک نمی‌کند منجر به تکرار و حاشیه‌نویسی نیز می‌شود.

 توجه به واقعیت‌های سیاسی و اجتماعی: نواندیشان دینی خلاق تفسیر موضوعی قرآن هستند، چون تفسیر‌های آنها معطوف به معضلات و مشکلات جامعه بوده و آنها تلاش می‌کرده‌اند با صورت‌بندی معضلات جامعه آن را به محضر قرآن ارائه کرده و از قرآن چاره‌جویی کنند.
 پرهیز از روش‌های فلسفی، عرفانی، فقهی و علمی: قرآن‌گرایان معتقد بوده‌اند هر علمی روش پژوهشی اختصاصی خود را داراست، بنابراین استفاده از روش‌های فلسفی، عرفانی، فقهی و علمی در تفسیر قرآن باعث اختصاصی شدن فهم قرآن برای عرفا، فقها و فلاسفه می‌شود، در حالی که قرآن برای هدایت همه انسان‌ها آمده نه برای افراد خاص. در نتیجه قرآن‌گرایان به تفسیر قرآن به قرآن تاکید دارند.
منبع: روزنامه فرهیختگان