سپنتا از علم تا هنر / دکتر محمدرضا نصیری

1394/11/27 ۰۸:۴۳

روزگار غریبی است، گویی همین دیروز بود که استاد را زیارت کرده و حکم سرپرستی مرکز گویش‌شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در استان اصفهان را به ایشان تقدیم کردم. محل استقرار، خانة اهدایی مرحوم جلال همایی بود. فرهنگستان به مرمت و تجهیز بنای فرسوده پرداخت و بدین‌سان محل رفت و آمد علاقه‌مندان به زبان و گویش‌های محلی شد و از سوی دیگر کلاس‌های کارشناسی ‌ارشد ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، به استادی دکتر مهدی محقق نیز در همان محل برگزار شد.

           

در دایره‌ای کامدن و رفتن ماست
او را نه نهایت، نه بدایت پیداست
کس می‌نزند دمی در این معنی راست
کاین آمدن از کجا و رفتن به کجاست
(خیام)
روزگار غریبی است، گویی همین دیروز بود که استاد را زیارت کرده و حکم سرپرستی مرکز گویش‌شناسی فرهنگستان زبان و ادب فارسی در استان اصفهان را به ایشان تقدیم کردم. محل استقرار، خانة اهدایی مرحوم جلال همایی بود. فرهنگستان به مرمت و تجهیز بنای فرسوده پرداخت و بدین‌سان محل رفت و آمد علاقه‌مندان به زبان و گویش‌های محلی شد و از سوی دیگر کلاس‌های کارشناسی ‌ارشد ادبیات فارسی دانشگاه اصفهان، به استادی دکتر مهدی محقق نیز در همان محل برگزار شد.
آشنایی با استادی که هم زبان دل را درک می‌کرد و هم در حوزة زبان‌شناسی از استادان مسلم حاضر به شمار می‌آمد، برای من مغتنم بود. چون پای صحبتش می‌نشستی، از اطلاعات عمیقش در باب موسیقی و ادبیات و زبان‌شناسی به شگفت می‌آمدی. رموز موسیقی را به نیکی می‌شناخت و در این زمینه مطالعات عمیق علمی کرده بود که حاصل آن امروزه به صورت مقاله و کتاب در اختیار ماست.
زنده‌یاد ساسان سپنتا، فرزند استاد عبدالحسین سپنتا و بانو گوهرتاج است که سال ۱۳۱۳ش در بمبئی به دنیا آمد. دانش مقدماتی را نزد پدر آموخت و سپس در اصفهان به تکمیل تحصیل خود پرداخت و پس از پایان دوره دبیرستان، در سال ۱۳۳۵ وارد رشته ادبیات فارسی دانشگاه تهران شد و از محضر استادانی چون ابراهیم پورداوود، جلال همایی، محمد خوانساری، پرویز ناتل خانلری، لطفعلی صورتگر و علی‌نقی وزیری بهره‌ها برد. استاد سپنتا علاوه بر مطالعه در زمینه موسیقی و ادبیات فارسی، در رشته الکترونیک نیز تحصیل کرده بود و با توجه به تخصصی که داشت، در بخش مخابرات و ارتباطات بی‌سیم وزارت راه مشغول به کار شد و پس از مدتی برای گذراندن دوره عالی مخابرات به امریکا رفت و در سال ۱۹۶۳ از دانشگاه میشیگان گواهی تحصیل در رشته علوم ارتباطات را دریافت کرد. پس از بازگشت، سرپرستی اداره کل بی‌سیم مخابرات را برعهده گرفت.
در سال ۱۳۴۸ در مقطع کارشناسی ‌ارشد رشته زبان‌شناسی دانشگاه تهران به تحصیل پرداخت و سپس در سال ۱۳۵۱ دوره دکتری را با عرضه پایان‌نامه‌ای با عنوان «بررسی فونتیکی واج‌های زبان فارسی» با راهنمایی استاد ماهیار نوّابی به پایان رسانید.
سپنتا در کنار علم دانشگاهی، موسیقی را نزد استادانی چون ابوالحسن صبا، علی‌نقی وزیری، محمود تاج‌بخش و روح‌الله خالقی فراگرفت. علاقه پدر به موسیقی، وی را نیز به سوی این رشته کشاند و تحقیقات گسترده در علم موسیقی، او را در ردیف استادان مسلم موسیقی ایرانی قرار داد و با پژوهش در حوزه موسیقی و تألیف مقالات متعدد، نامی جاویدان از خود به یادگار گذاشت.
ناگفته پیداست که این همه رنج و محنت برای نام و نان نبود؛ توجه او به موسیقی سنتی ایران، در جهت احیا و نگهداری آن از تهاجم موسیقی‌های مبتذل بود. هرچند از نیش زبان مدعیان در امان نماند و گاهی با نامهربانی‌ها روبرو می‌شد، اما همت بلند و تلاش و منش علمی وی خدشه‌ناپذیر بود و به قول فریدون مشیری:
ما که می‌خواستیم نیکی و مهر
حکم رانند در جهان با هم
شوربختی نگر که در همه عمر
خود نبودیم مهربان با هم!
استاد سپنتا چندین اثر ماندگار در زمینه موسیقی ایرانی از خود به یادگار گذاشته است که در هر یک از این آثار، اطلاعات بسی عمیق در زمینه موسیقی و سرگذشت موسیقی در ایران در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد. وی در تهیه منابع آثار خود می‌نویسد: «نگارنده با صرفه‌جویی در هزینه‌های تحصیل خود، به خرید و حفظ آن صفحات بی‌رونق در حال انهدام می‌پرداخت و با تمهیدات فن لازم آنها را بر نوار مغناطیسی ضبط می‌کردم و در مقالات خود بر مبنای آن اجراها به تحلیل سبک و کار و مکتب‌های هنری آنان می‌پرداختم…»
ژرف‌نگری در جملات فوق نشان می‌دهد که چگونه استاد در زمینه تحقیق بر روی موسیقی تلاش نموده تا چهره واقعی موسیقی سنتی ایران را نشان دهد. سپنتا در کتاب «چشم‌انداز موسیقی ایران» به بررسی نظری موسیقی در دوره اسلامی می‌پردازد و از آثاری چون «فی ‌النغم» اثر عبیدالله بن عبدالله (۳۰۰ق) و «المونس فی ‌الموسیقی» اثر منصور بن طلحه بن طاهر یاد می‌کند که چه سان در دوره طاهریان به موسیقی توجه می‌شده است و از آثار الکندی در باب موسیقی نام می‌برد که تا دو قرن پس از خود چه تأثیراتی در نویسندگان بعدی داشته و نظریاتش در زمینه جنبه‌های جسمی و روحی صدا از چه اصالتی برخوردار بوده است.
سپنتا چون به پیشینه موسیقی می‌پردازد، از «کتاب موسیقی کبیر » ابونصر فارابی که در خوانندگی و عودنوازی نیز استاد ماهری بوده یاد می‌کند و می‌نویسد: «کتاب موسیقی کبیر، یکی از بزرگترین کتابهایی است که تا این زمان راجع به موسیقی نوشته شده است و سرمشق نویسندگان بعدی ایرانی و عرب واقع شده است.» و همچنین با بررسی علم موسیقی در ادوار مختلف تاریخ ایران، به این نکته ظریف نیز اشاره می‌کند که: « ساز و آواز، آهنگ توحید عاشقانه تلقی می‌شد و سماع در حکم غذای روح و وسیله‌ای برای تمرکز و قوت فکر بود» و مولانا نیز به درستی به این مطلب اشاره کرده، می‌فرماید:
پس غذای عاشقان آمد سماع
که در او باشد خیال اجتماع
قوتی گیرد خیالات ضمیر
بلک صورت گردد از بانگ و صفیر
استاد در بخشهای دیگر کتاب به تشریح سرگذشت موسیقی می‌پردازد و اطلاعاتی بس گرانبها درباره موسیقی دوره قاجار و معاصر در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌دهد و به شرح زندگی و آثار به جا مانده از بزرگان این دوران، از جمله: علی‌اکبر شیدا (شاعر تصنیف‌ساز)، غلامحسین درویش‌خان، عارف قزوینی، محمدعلی امیرجاهد، علی‌نقی وزیری، حسنعلی وزیری، حسینعلی وزیری‌تبار، احمد عبادی، قمرالملوک وزیری، ملوک ضرابی، ابوالحسن اقبال و صدها خواننده و تصنیف‌ساز دیگر می‌پردازد و سهم آنان را در پاسداشت از موسیقی سنتی ایران بیان می‌کند.
استاد سپنتا با چنین علاقه و کار شبانه‌روزی، اثر ارزنده دیگری چون «تاریخ تحول ضبط موسیقی در ایران» را در سال ۱۳۶۶ منتشر کرد. وی در مقدمه این اثر آورده است: «اولین بار که تجربه ضبط و پخش صدا با موفقیت انجام شد، حدود یکصد و نه سال پیش بود.» استاد با توجه به قدمت ضبط صدا و نیز با علاقه به حفظ این میراث کهن اهتمام به خرج داده و باز با صرفه‌جویی در هزینه‌های جاری زندگی، صفحات ضبط شده از درویش‌خان، علی‌نقی وزیری، حبیب سماعی و دیگران را که به گفته خود بر اثر بی‌اطلاعی از ارزش معنوی این صفحات در دکان سمساری در زیر
گرد و خاک مدفون بوده، خریداری و مورد بررسی قرار می‌دهد تا بتواند آثاری از این دست را احیا کند.
سپنتا علاوه بر اینکه در علم موسیقی از استادان طراز اول معاصر ماست، در زمینه مسائل زبان‌شناختی و ادبیات ایران نیز صاحب‌نظر و در حوزه تدریس، از استادان مطرح دانشگاه بود و تدریس دروس واژه‌شناسی، ادبیات تطبیقی و واج‌شناسی را برعهده داشت و با نشریات روز چون: وحید، آینده، زبان‌شناسی، نامه فرهنگستان، آشنا، نشریه دانشکده ادبیات تبریز و اصفهان و… همکاری داشت و سالها سردبیر مجله موسیقی بود و مقالاتی بدیع از خود در این نشریات به یادگار گذاشته است. اما این یک روی سکه بود و آنچه استاد را نام‌آور می‌کرد، علاوه بر فضایل علمی، ادب نفس و خلوص نیت و صفای باطنی وی بود که چنان جاذبه‌ای ایجاد کرده بود که در همان برخورد اول مجذوب شخصیت والای انسانی وی می‌شدی. سپنتا به آداب سخن گفتن و معاشرت سخت پایبند بود و اعتقاد داشت که تا اندیشه نکنی، نباید لب بگشایی:
مزن بی‌تأمل به گفتار دم
نکو گو اگر دیر گویی، چه غم؟
(سعدی)

یکی از خصوصیات وی وقت‌شناسی بود. در هر جلسه و یا قرار ملاقاتی به موقع حاضر می‌شد و در این باره با امیرخسرو دهلوی همصدا بود که:
وقت را غنیمت دان آنقدر که بتوانی
حاصل ‌از حیات ای دل یک دم است تا دانی
از هرگونه غیبت و عیبجویی پرهیز می‌کرد. خوش‌پوش، متواضع و فروتن بود. با اینکه در زمینه موسیقی و زبان‌شناسی و ادبیات و نسخه‌شناسی صوتی صاحب‌نظر بود، اما به مصداق این سخن افلاطون که: «کمال مرد را به آن توان شناخت که اگر رایی صائب از او سرزند به آن افتخار ننماید»، هرگز متانت و بزرگ‌منشی را از دست نمی‌داد. سپنتا از زمره افرادی بود که در طول زندگی شیفته جاه و مقام نشد، با مردم زیست، با عارف و عامی جوشید و چنان شیوه‌ای انتخاب کرد که همگان به نیکی از او یاد کردند:
بود مرد هنرور را هر انگشت
کلیدی بهر قفل رزق در مشت
از آن دستی که ناید هیچ کاری
بود بر تن عجب بیهده باری
[از مقالات اوست: علل گرایش به وزن نیمایی در شعر فارسی، کیفیت آوازهای ایران، ارکستر سازهای ملی، خیام و موسیقی نظری بررسی مقایسه‌ای، تأملی در آرای موسیقی خیام، تکمیل الحان منسوب به باربد، خاندان صدر، انجمن‌های ادبی اصفهان، جنبه‌های هنری و تخصصی ساعت در ایران، اسناد و مدارک: صداهای بازمانده از رجال عصر قاجاری، زبان‌شناسی نقش‌گرا، نقد و معرفی کتاب تاریخ اصفهان ویژه هنر و هنرمندان تالیف استاد جلال‌الدین همایی، توجیه مواردی از کتاب سبک شناسی بهار از دیدگاه زبان‌شناسی،نغمه‌های داوودی (تحلیلی از سبک و آثار مرتضی نی‌داوود)، بررسی گوشه‌هایی از نظام آوائی چند گویش مرکزی ایران، بررسی آزمایشگاهی چند گویش مرکزی لهجه اصفهان، بررسی مواردی از نظام آوایی چند گویش مرکزی ایران، استاد ابوالحسن صبا، سوزی نداشت شعر دل‌انگیز «شهریار» اگر... (استادان موسیقی معاصر در شعر شهریار)، یادگاری که در این گنبد دوار بماند... (تاریخچه مختصر و خاطراتی درباره بازیافت آثار صوتی)، از اول نوبت «عشاق» بنواز!، دستگاههای موسیقی ایران، نگاهی به زندگی شیوه کار و آثار استاد ابوالحسن صبا: صبا در کار و هنر خود یگانه دوران بود، چند نکته از چند استاد، در پیرامون اختیارات شاعری، آثار باقیمانده از ردیف موسیقی ایران، ت‍اری‍خ ت‍ح‍ول ض‍ب‍ط م‍وس‍ی‍ق‍ی در ای‍ران، رساله‌ای از خواجه نصیرالدین طوسی در علم موسیقی، بررسیهای جدید در مورد تکیه زبان فارسی، دو نقد بر مبنای ریاضی عروض فارسی، همزه در زبان فارسی، چشم‌انداز نظری (یافته‌های جدید)، نگاهی مردم شناختی بر گویش شوشتری (فرآیندهای واجی)، پژوهشی در مباحث زبان‌شناسی خواجه نصیر و مقایسه آن با زبان‌شناسی جدید، آزادیخواهی و ظلم‌ستیزی در موسیقی ایران (بررسی تأثیر زمینه‌های اجتماعی در موسیقی ایران از عهد باستان تا کودتای ۲۸ مرداد)، ...همه خود را استاد می‌دانند،توجیه مواردی از کتاب سبک‌شناسی بهار از دیدگاه زبان‌شناسی، تأثیر انگیزی آهنگ حماسی شاهنامه فردوسی، اشارات آوائی گفتار در متون قدیم، بررسیهای جدید در مورد تکیه زبان فارسی، بررسیهای تجربی در آهنگ جمله، سنجش مصوتهای زبان فارسی، و...]
استاد سپنتا با تمام تلاش و فعالیتی که در زمینه‌های مختلف علوم از خود نشان داد، اما سرانجام در چرخش دهر آفت پیری گریبانگیر وی شد و کهولت و بیماری در سالهای آخر عمر، وی را ناتوان ساخت و سرانجام در سال ۱۳۹۳ جهان فانی را وداع و جان به جانان تسلیم کرد و در باغ رضوان، در قطعه نام‌آوران به خاک سپرده شد. روانش شاد باد.
انجمن آثار و مفاخر فرهنگی با برگزاری مراسمی یاد این دانشمند برجسته و انسان وارسته را همواره گرامی می‌دارد.
منبع: روزنامه اطلاعات