دانشنامه‌نگاری حوزوی

1394/11/27 ۰۷:۲۹

حسن اجرایی :دایره‌المعارف، Encyclopedia، یا دانشنامه گرچه همواره نقش مهمی در تاریخ علوم داشته‌اند و می‌توان تالیف اولین دانشنامه‌ها را مربوط به دوران پیش از میلاد مسیح دانست، از قرن هجدهم به این‌سو، دانشنامه‌نویسی چنان تحولی یافت که بهتر است به آنچه پیش از آن تولید می‌شده، شبه‌دانشنامه گفت.

نگاهی به دایره‌المعارف‌هایی که در قم تدوین می‌شوند

حسن اجرایی :دایره‌المعارف، Encyclopedia، یا دانشنامه گرچه همواره نقش مهمی در تاریخ علوم داشته‌اند و می‌توان تالیف اولین دانشنامه‌ها را مربوط به دوران پیش از میلاد مسیح دانست، از قرن هجدهم به این‌سو، دانشنامه‌نویسی چنان تحولی یافت که بهتر است به آنچه پیش از آن تولید می‌شده، شبه‌دانشنامه گفت. گرچه عبدالحسین خسروپناه، رئیس موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، در  همچنان معتقد است آنچه تا امروز در مجامع علمی ایران تولید شده، شبه‌دانشنامه بوده و تنها دو یا سه دانشنامه علمی و جدی می‌توان در این میان یافت، سال‌هاست که حوزه‌های علمیه نیز به‌طور جدی پا به میدان دانشنامه‌نگاری گذاشته و در ادامه «موسوعه»نگاری‌هایی که در تاریخ حوزه‌های علمیه مرسوم بوده، نزدیک به دو دهه است وارد تجربه تازه‌ای شده است.

فاطمیون

پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی، یکی از مراکز حوزوی است که در پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی با ریاست علی‌اکبر رشاد، از سال ۱۳۷۹ آغاز به کار کرده و آنچنان‌که سیدهاشم حسینی‌بوشهری، مدیر حوزه‌های علمیه در مراسم رونمایی از «دانشنامه فاطمی» گفته، تاکنون بالغ بر ۸۰۰‌جلد دانشنامه منتشر کرده است. «دانشنامه فاطمی» که با حضور آیات ناصر مکارم‌شیرازی، حسین نوری‌همدانی و رضا استادی رونمایی شد، با همکاری بیش از ۱۰۰ پژوهشگر و ویراستار حوزوی و در زمانی نزدیک به ۱۰ سال، سرانجام در ۶ جلد تالیف و منتشر شد. رضا استادی، عبدالکریم بهجت‌پور و مهدی پیشوایی، برخی از اعضای شورای علمی این دانشنامه بوده‌اند. دانشنامه‌ای که شامل ۱۲۰مدخل علمی درباره منزلت و شخصیت حضرت زهرا(س)، حکمت و معارف فاطمی و همچنین مباحث اجتماعی و حقوقی درباره زن و خانواده است. پژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی همچنین سال ۱۳۸۱، دانشنامه امام علی(ع) را در ۱۱۰ مقاله، در ۶ گروه حکمت و الهیات، حقوق، سیاست، اقتصاد، تاریخ و سیره و مرجع‌شناسی، مجموعا در ۶‌هزار صفحه و ۱۲جلد تولید و منتشر کرد. مجموعه منابعی که در تولید این دانشنامه مورد استفاده قرار گرفته، بالغ بر دو‌هزار منبع فارسی، عربی و انگلیسی بوده است.

قرآن‌شناسی با ۹۰۰ مدخل

هم‌اکنون دانشنامه قرآن‌شناسی درپژوهشکده دانشنامه‌نگاری دینی درحال تولید است. این دانشنامه در ۹۰۰ مدخل اصلی و در سه بخش «علوم قرآنی»، «حکمت نظری» و «حکمت عملی» و با هدف «معرفی درست و دقیق قرآن کرم و تبیین متقن و مستند هویت و حقانیت آن»، «تبیین بالندگی و کارایی تعالیم قرآن‌کریم» و همچنین «نقد آرای انحرافی و پاسخ به پرسش‌های اساسی و شبهات شایع در حوزه علوم قرآنی و معارف قرآن»، تالیف خواهد شد. بخش علوم قرآنی این دانشنامه به منطق فهم قرآن و همچنین تاریخ قرآن و علوم قرآنی خواهد پرداخت. بخش «حکمت نظری»، با نگاهی درون‌قرآنی، قرآن کریم را از زاویه دانش‌هایی مانند معرفت‌شناسی، فلسفه علم، فلسفه، عرفان، فلسفه دین، کلام و مطالعات ادیان مورد بررسی قرار خواهد داد و بخش «حکمت عملی»، از زاویه حوزه‌های متفاوت علوم انسانی، مانند اندیشه اجتماعی، مدیریت، سیاست، اقتصاد، فقه و حقوق و... به تبیین مفاهیم و مضامین قرآن کریم خواهد پرداخت. سیدمحمد غروی، محمدعلی مهدوی‌راد و ابوالقاسم مقیمی، از اعضای شورای علمی این دانشنامه هستند. یکی‌دیگر از دانشنامه‌های در دست تولید این مرکز، دانشنامه نبوی است که هنوز در مراحل مقدماتی قرار دارد.

پیشگام در حوزه‌های علمیه

«موسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت» را شاید بتوان اولین مرکز دانشنامه‌نویسی معاصر در حوزه‌های علمیه دانست؛ چراکه مقام معظم رهبری، ۱۲ بهمن ۱۳۶۹ در حکمی خطاب به سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی نوشت: «مسئولیت ایجاد و اداره موسسه‌ای برای تهیه این دایره‌المعارف را به جنابعالی محول می‌کنم تا با همکاری علمای بزرگوار و فضلای ممتاز حوزه‌های علمیه، این خدمت ماندگار را در زمانی مناسب برای جهان اسلام به انجام رسانید.» این موسسه تاکنون ۳۰ جلد از «موسوعه فقه اسلامی براساس مذهب اهل‌بیت» را به زبان عربی منتشر کرده که در ۶‌عنوان کلی اصطلاحات فقهی شرعی، عناوین ابواب و مسائل فقهی، موضوعات احکام شرعی، عناوین احکام شرعی، عناوین وضعی و حقوقی و همچنین عناوین مرتبط با فقه، دسته‌بندی شده است. در این دانشنامه فقه شیعی، برای نخستین‌بار، آرا و نظرات فقها و مراجع نامدار شیعه جمع‌آوری شده و مدخل‌های فقهی به ترتیب حروف الفبا آورده شده است. آخرین مدخل جلد سی‌ام دانشنامه فقه اهل بیت، «تقلص شفتین» است (که به بحث پیرامون نظرات فقها درباره دیه جمع‌شدن لب‌ها می‌پردازد.) و بنابراین موسوعه مذکور، همچنان در ابتدای راه است و شاید اتمام آن تا نیم‌قرن به طول بینجامد.

دانشنامه فرهنگ فقه

یکـــی از وظایــــف تبیین‌شده برای «موسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی بر مذهب اهل‌بیت» تدوین مجموعه‌اى کامل به صورت دایره‌المعارف است که حاکى از همه ابواب و انظار و مولفات فقهاى شیعه باشد.
موسسه مذکور، علاوه بر «موسوعه فقه اسلامی بر مذهب اهل بیت»، دانشنامه‌های دیگری را منتشر کرده و برخی دیگر نیز همچنان در حال انتشار هستند؛ ازجمله فرهنگ فقه که تاکنون پنج جلد از آن منتشر شده است.
فرهنگ فقه، نخستین فرهنگ تخصصی علمی ـ کاربردی در موضوع فقه شیعه به زبان فارسی و نظم الفبایی است که با استناد به منابع معتبر فقهی توسط جمعی از پژوهشگران موسسه دایره‌المعارف فقه اسلامی به ریاست سیدمحمود هاشمی‌شاهرودی تدوین و تنظیم شده است.
همچنین دانشنامه ۱۴جلدی «غدیر در کتاب و سنت و ادب» و معجم ۶جلدی «فقه الجواهر» نیز هستند.  «فقه‌الجواهر» معجمی است که برای تشخیص و تبیین مطالب کتاب گرانسنگ «جواهرالکلام فی‌شرح شرائع الاسلام»، تالیف شده و در اختیار پژوهشگران و محققان فقه اهل‌بیت(ع) قرار گرفته است.
در آخر می‌توان از معجم ۶‌جلدی کتب شیخ طوسی نیز  نام برد که تمام این آثار به اتمام رسیده‌اند و در دسترس علاقه‌مندان قرار گرفته‌اند.

دانشنامه علوم عقلی

مرکز پژوهشی دایره‌المعارف علوم عقلی اسلامی، یکی دیگر از مراکز حوزوی است که با هدف تالیف و انتشار دانشنامه‌های اسلامی در رشته‌های منطق، فلسفه، کلام و عرفان راه‌اندازی شده است. این مرکز وابسته به موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی به ریاست محمدتقی مصباح‌یزدی است. این مرکز پیش از ورود به دانشنامه‌نویسی در رشته‌های مذکور، اصطلاح‌نامه‌های مرتبط با هرکدام از موضوعات را فراهم کرده و تاکنون اصطلاح‌نامه معرفت‌شناسی در دوجلد انتشار یافته، دوجلد از اصطلاح‌نامه ۶جلدی عرفان نظری نیز منتشر شده و آنچنان‌که محمد کریمی، قائم‌مقام این مرکز به «فرهیختگان» می‌گوید، اصطلاح‌نامه فلسفه و کلام تا پایان سال آینده عرضه خواهد شد. علاوه‌بر اصطلاح‌نامه، ۳۰۰مدخل دانشنامه منطق در مرکز دایره‌المعارف علوم عقلی اسلامی تالیف شده که جلد اول آن در سال آینده چاپ خواهد شد. محمد کریمی، برخی از تنگناهای موجود درباره دانشنامه‌نویسی در حوزه‌های علمیه را کمبود پژوهشگر حوزوی در برخی زمینه‌ها ازجمله منطق و همچنین دشواری باب‌بندی و رسیدن به شیوه نظام‌مند تقسیم‌بندی مباحث عرفان می‌داند.

دانشنامه آثار علمای شیعه

این دانشنامه، یکی‌دیگر از دانشنامه‌های درحال تالیف در حوزه‌های علمیه است که براساس اعلام موسسه کتاب‌شناسی شیعه، در ۴۰ جلد و ۳۰ هزار صفحه و به زبان‌های فارسی و عربی منتشر خواهد شد. اساسی‌ترین و کارآمدترین طرح پژوهشی موسسه، تدوین دانشنامه آثار شیعه (تاریخ التراث الشیعی) است. این دانشنامه مشتمل بر معرفی دقیق و همه‌جانبه آثار مکتوب شیعه امامیه و مولفان آنهاست و در معرفی آثار مهم، نکاتی همچون نام دقیق و کامل اثر، نام‌هایی که به آن شهرت یافته است، موضوع، زبان، تاریخ آغاز و انجام تالیف، لغزش‌های منابع مهم در معرفی اثر موردنظر، محتوای اثر، ارزش علمی، اشاره به ابواب و فصول، روش مولف در تدوین، کتاب‌های اثرگذار بر آن، نسخه‌های خطی و چاپ‌های آن، فواید گوناگون علمی، تاریخی و کتاب‌شناختی، معرفی آثار وابسته، تصاویر نمونه‌هایی از دستخط‌های آنان، انواع فهارس راهنما و فهرست موضوعی خاص مدنظر قرار گرفته است. این دانشنامه، مولف‌محور است؛ نه کتاب‌محور و هر مدخل آن نام یکی از مولفان شیعی است و در آغاز مدخل، سرگذشت جامع، فشرده، دقیق، استوار، متقن و مستند مولف بر پایه منابع معتبر درج می‌شود.

منبخ: فرهیختگان