گذرِ گوی تجدید ایران از خیابان معارف

1394/11/26 ۰۷:۵۹

تهران، میدان توپخانه، سال ١٣٠٢ خورشیدی ... کتابچه «مکر زنان» در میان شعله‌های آتش می‌سوخت. زنانی که این شعله‌ها را برافروخته بودند بدین می‌اندیشیدند که دیگر زمان آن است به آنان همسان مردان و به عنوان جنسی عاقل نگریسته شود. محترم اسکندری مدیریت «جمعیت نسوان وطنخواه» را برعهده گرفته بود و زنانی دیگر نیز با وی برای ستیز با قالب‌های قدیم فکری، همدلانه و دگراندیشانه فعالیت می‌کردند؛ جسارتی که مخاطره‌هایی فراوان پیش رویشان می‌نهاد. زنان اکنون دیگر از سپهر سنتی زنانه بیرون آمده بودند

همدلی‌ها و نیک‌اندیشی‌های جامعه نسوان در احقاق حقوق خود در دوره قاجار

آمنه ابراهیمی:  تهران، میدان توپخانه، سال ١٣٠٢ خورشیدی ... کتابچه «مکر زنان» در میان شعله‌های آتش می‌سوخت. زنانی که این شعله‌ها را برافروخته بودند بدین می‌اندیشیدند که دیگر زمان آن است به آنان همسان مردان و به عنوان جنسی عاقل نگریسته شود. محترم اسکندری مدیریت «جمعیت نسوان وطنخواه» را برعهده گرفته بود و زنانی دیگر نیز با وی برای ستیز با قالب‌های قدیم فکری، همدلانه و دگراندیشانه فعالیت می‌کردند؛ جسارتی که مخاطره‌هایی فراوان پیش رویشان می‌نهاد. زنان اکنون دیگر از سپهر سنتی زنانه بیرون آمده بودند و برای رسیدن به هدف‌هایی نوین و نیک‌خواهانه، تاریخ زیست زنان را به شیوه‌ای دیگر پیش می‌بردند. این تاریخ‌سازان، زنان اقشار بالا و پایین را به عنوان کل یکپارچه برای دگرگونی می‌نگریستند. آن زنان، آموزش و تربیت را مهم‌ترین راهکار رسیدن به صورت جدید و مدرن زندگی و تعریف دیگر از جایگاه زن در جامعه و فرهنگ می‌دانستند.
نقش زنان به عنوان نیمی از جمعیت، در فراخنای تاریخ ایران نادیده گرفته شده است. این در حالی بوده که زنان در عرصه عمل، در جامه سیاسی، نظامی و در فعالیت‌های اقتصادی و فرهنگی همواره نقش آفریده‌اند. نقش زنان در فرهنگ‌سازی، یکی از نقش‌هایی مهم برشمرده می‌شود که توجهی شایسته بدان نشده است. فعالیت‌های یاریگرانه به جنس خود، به ویژه با هدف آگاهی‌بخشی به آنان، یکی از جنبه‌های مهم نقش‌پذیری زنان در صحنه اجتماعی و فرهنگی تاریخ معاصر ایران به شمار می‌آید. در دوران مشروطه آنگاه که گونه‌ای آگاهی و بیداری نسبی به وضع حقوقی و اجتماعی در میان زنان شان شکل می‌گیرد، زنانی بسیار که همواره از جامعه مردانه متاثر بوده‌اند، از پیله‌ها و قالب‌های برساخته پیشین برون می‌آیند و همدوش یکدیگر برای ایجاد دگرگونی در شرایط خود پیش می‌روند. این دگرگونی‌ها زمینه‌های گوناگونی را دربرمی‌گیرد و از تحولات فکری زنانی نشان دارد که این بار خود را در تاریخ نشان می‌دهند؛ پدیده‌ای که تا پیش از آن در تاریخ جامعه ایران پیدا نشده بود.
نقش زنان در گیرودارهای اقتصادی پیش از مشروطه شایان توجه است. آنگاه که زنان در جنبش تنباکو و اعتراضات اقتصادی دوران ناصرالدین شاه قاجار حضور می‌یابند، دیگر می‌توان گفت آنان توانسته‌اند پیله‌های قدیمی را در بزنگاه‌هایی بشکافند. در این‌باره در «روزنامه وقایع اتفاقیه» به سال ١٢٩٤ قمری چنین می‌خوانیم «قریب سی چهل زن در میدان درب‌خانه‌ی حکومتی اجتماع کرده و خدمت نواب والا تَشکی از گرانی نان و اجناس خوراکی نمودند. نواب والا آنها را تماما روانه نزد قوام‌الملک نمودند که با وجود اینکه نان یک من پنج شاهی است و اجناس دیگر هم ارزان است، چگونه این زنها تشکی می‌کنند؟ قوام‌الملک هم شبانه فرستاد شوهران آن زنها را حاضر ساختند؛ از قراری که می‌گفتند از اهل کل‌کوه (محله‌ای در شیراز) که دهکده‌ای است نزدیک شهر شیراز بودند و مقصودشان غوغایی بوده شوهران آن زنها را تنبیهی می‌کنند و مرخص می‌نمایند. چون کل‌کوه متعلق به مشیرالملک است، چنین خاطرنشان نواب والا شده است که این اتفاق به تحریک مشیرالملک بوده، ولی گویا حقیقت نباشد». همدلی‌های زنانه در بحران‌هایی اینچنین آهسته‌آهسته حضور پررنگ زنان را در پرتو خواست‌ها و آرمان‌های بلند آینده رقم زد؛ حضوری که از سایه تاریک گذشته به درمی‌آمد، روشن و روشن‌تر می شد و سمت و سویی جدید بر خود می‌گرفت.
زمزمه‌های دگراندیشی زنان در طبقات بالا نمودی بارز داشت؛ البته به گذر زمان نیاز بود تا این زمزمه‌ها در میان زنانی که به بی‌سوادی و خاستگاه سنتی خویش می‌بالیدند، همه‌گیر شود. تاج‌السلطنه دختر ناصرالدین شاه قاجار در خاطرات خود به محدودیت زنان جامعه در علم‌اندوزی اشاره کرده است. او که نگاهی نقادانه به وضع موجود دارد، چنین می‌نویسد «قدرت، ثروت، افکار عالیه، اخلاق حمیده، ترقیات گوناگون، همه این‌ها از نتایج علم است و ما به این نسبت می‌توانیم ترقی را مترادف علم فرض کنیم، اما افسوس و باز هزار افسوس که در آن تاریخ، باب علم به روی نسوان از هر جهت بسته و ابدا راهنما و معلمی برای خود موجود نمی‌دیدند».
نیک‌اندیشان و آموزش زنان و دخترکان طبقات فرادست و فرودست
با نظر به بروز اندیشه‌های نو هرچند در طبقات بالا می‌توان فعالیت‌های بسیار زنان در حیطه‌های فرهنگی و علمی و نیز در میدان مبارزه برای برپایی نظام مشروطه را در کشور نیک دریافت، این فعالیت‌ها فرازها و نشیب‌های بسیاری در دل خود داشت. سختی قالب‌های پیشین تا مدت‌ها بر دوش زنان همدل سنگینی می‌کرد؛ زنانی که برای دست‌یابی به حقوق خود چشمانی اشک‌بار داشتند. بنابر آنچه محمد خسروپناه در کتاب «هدف‌ها و مبارزه زن ایرانی از انقلاب مشروطه تا سلطنت پهلوی» آورده است، در دهم بهمن ١٣٠١ محترم اسکندری، دختر محمدعلی میرزا اسکندری، یکی از مشروطه‌خواهان بنام، از بانوان مدیر مدرسه‌های دولتی پس از پایان دوره امتحانات شاگردان مدرسه با گریه و اندوه اما با دلی که از شوق و امید می‌تپید، با اشاره به ترقیات ملل اروپایی در دستیابی به معارف، زنان را برای فراگیری آموزش و علم‌اندوزی فراخواند و به پوشیدن پارچه وطنی دعوت کرد. دسته‌ای از زنان در این جلسه، دست یاری به محترم اسکندری دادند؛ دست‌هایی که برای هدف‌هایی همچون تربیت دختران، ترویج صنایع وطنی، ارتقای سطح سواد زنان، نگهداری از دختران یتیم و بی پناه، تاسیس بیمارستان برای زنان تهیدست، تشکیل تعاونی‌های صنایع بومی و کمک به مدافعان کشور در زمان جنگ به هم گره خورد. این جمعیت مجله‌ای نیز به عنوان تریبون نظرات خود به راه انداخت. اين مجله که رويكرد علمی، ادبی و اجتماعی داشت مردان را نیز به همکاری فرامي‌خواند. مطالب مجله بيش تر به قلم زنان و دختران نوشته می‌شد. اصلاحات تربیتی یکی از موضوعات مهم مندرج در مجله بود. بیش‌ترین مطالب البته به ازدواج زنان اختصاص داشت.
در نخستین شماره مجله این جمعیت با عنوان «اولین قدم»، درباره مرام و مسلک آن‌ها می‌خوانیم «اكنون كه به خواست يزداني و توفيق رباني اولين شماره مجله ما از افق مطبوعات طلوع نموده و نخستين قدم را براي ترقي و تعالي نسوان برداشته است اميدواريم كه به توفيق خداوندي با اقدامي ثابت اين راه دراز و توفاني را پيموده از عهده اين مسئوليت مهم برآييم ... اولااين مجله مركب از چندين قسمت است كه هر يك در موقع خود خالي از اهميت نيست. مخصوصا قسمت ادبي آن كه فوق‌العاده مهم و جالب توجه است. مقالات عديده بخصوص راجع به نسوان مشهوره عالم و حالات ادبا و شعرا سلف و غيره از مشاهير مردمان بزرگ و نوشتجات و شاهكارهاي آنها كه علاوه بر جنبه ادبي خود قسمتي از تاريخ است كه دانستن آن بر هر فردي كم و بيش لازم بل واجب است ...». جمعیت نسوان وطن‌خواه در میان امواج مخالفان که آنان را به ضدیت با حجاب و اسلام متهم می‌ساختند، نمایشی از جشن عروسی با فروختن بلیت و هزینه کردن آن برای راه‌اندازی مدرسه اکابر زنان به راه انداخت. نمایش به نیمه خود نرسیده بود که با هجوم مخالفان برهم زده شد. راه‌اندازی مدرسه اما با فروش بلیت‌ها ممکن آمد.
 تقریبا یک سال پیش از  محترم اسکندری، صدیقه دولت‌آبادی از فعالان جنبش زنان این دوران نیز با نیک‌اندیشی برای ایجاد مدرسه و ارتقای سطح علم، فهم و آگاهی زنان قلم می‌زد و فعالیت می‌کرد. او مدرسه‌ای برای دخترکان فرودست به راه انداخت. در جلد یکم مجموعه نامه‌ها و نوشته‌ها و یادهای او می‌خوانیم «همه می‌دانید بزرگترین درمان دبستان است. دبستانهای کوچک و بزرگ در دهاتها و شهرها باید گشود، بیشتر سعی کرده که مدارس مجانی دولتی باشد و قانون تحصیل اجباری را که یکی از مواد قانون اساسی مشروطیت ما است از دولت خواست که به موقع اجرا بگذارد. خواهران دانشمند طهرانی ما و یا شهرهای دیگر که برای آن شهرهای بسیار می‌باشند باید به شهرها و دهاتهایی که زنان و دختران عالمه ندارند رهسپار شوند و وسایل آسانی راههای تحصیل و تربیت برای بینوایان آنجاها را فراهم نمایند».
او تاسیس انجمن‌های معارف را نیز در روند پیشبرد اهداف آموزشی زنان مهم می‌دانست و در این زمینه بر مردان و یاری و همدلی آنان نیز حساب می‌کرد. وی در نامه‌ای در این‌باره نوشته است «انجمنهای معارفی مختلفه باید ایجاد کرد که هر کدام از راه خود چهار اسبه به سوی کام بتازند تا کامیابی حاصل شود. ما هر قدر از حالت اجتماعی و عمومی برادرانمان بدبینی داشته باشم، باز می‌دانیم و اعتقاد داریم که برادران دانشمند آزادیخواه وطن پرست هم داریم و از آنها هم می‌خواهیم که ندای ما را برای یاری مادر وطن بشنوند و فروغهای خوش‌بینی را پاک و تا به امید پروردگار از روشنی اجتماعی و عمومی گوی تجدید ایران را از خیابان معارف عبور داده و به میدان مهر و سعادت و آزاد دنیا برسانیم».
فعالیت‌های این زنان گرچه تا اندازه‌ای به گونه رقابت‌جویانه انجام می‌شد اما با مشکلات سیاسی کشور و موانع فکری جامعه آن روزگار مجال گسترش در لایه‌های مختلف جامعه را نداشت؛ مجالی که اگر بود شاید بسیاری از حقوق و دگرگونی‌های مربوط به جایگاه زنان زودتر به دست می‌آمد. به هر روی کوشش‌های پیگیرانه فرهنگی و آموزشی این دسته از زنان که به شیوه‌ای نیک‌خواهانه و دگراندیشانه آرمان‌هایی را برای همسان‌سازی زنان با مردان در سر داشتند و به برابری عقلی زن و مرد معتقد بودند، توانست سنگ بنا و الگوی خیزش‌های آینده اجتماعی در ایران باشد و موقعیت امروزه زنان در جامعه را مدیون و مرهون خود کند.

منبع: شهروند