چینیان گفتند: ما نقاش‌تر / ترجمه و تلخیص: دکترحسین الهی قمشه‌ای

1393/2/9 ۰۹:۰۴

استاد دانشمند، آقای دكتر الهی قمشه‌ای افزون بر علم و ادب و شاعری و سخنوری، به هنر خوشنویسی نیز آراسته‌اند و آثاری در این حوزه آفریده‌اند، ضمن اینكه به هنر سایر ملل نیز توجه دارند؛ نمونه‌اش مطلبی كه در پی می‌آید و درباره خوشنویسی چینی است. این نوشتار از پایگاه اینترنتی استاد برگرفته شده و علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به سایت ایشان، تصاویر متنوعی را كه در همین باره كار شده است، بنگرند.

اشاره: استاد دانشمند، آقای دكتر الهی قمشه‌ای افزون بر علم و ادب و شاعری و سخنوری، به هنر خوشنویسی نیز آراسته‌اند و آثاری در این حوزه آفریده‌اند، ضمن اینكه به هنر سایر ملل نیز توجه دارند؛ نمونه‌اش مطلبی كه در پی می‌آید و درباره خوشنویسی چینی است. این نوشتار از پایگاه اینترنتی استاد برگرفته شده و علاقه‌مندان می‌توانند با مراجعه به سایت ایشان، تصاویر متنوعی را كه در همین باره كار شده است، بنگرند.

بیش از دوهزار سال است که خوشنویسی در کشور چین محور اصلی هنرهای تصویری بوده است. هنر نقاشی در آن سرزمین تا قرن پنجم میلادی تنها در مقام فن و مهارت و در مرتبه صنایع دستی شناخته می‌شد و قرنها طول کشید تا نقاشی توانست در حیات هنری چین برای خود مقام مستقلی کسب کند و تا امروز نیز نقاشی نتوانسته است خوشنویسی را از مقام نخست پایین آورد.

خوشنویسی و نقاشی در چین با قلم‌موی مشترک به هم پیوسته‌اند از آنکه هر دو دقیقاً از یک نوع قلم بهره می‌گیرند و حرکات و گردشهای این قلم‌مو پایه مشترک دو هنر را تشکیل می‌دهد. منتقدان هنری چین پیوسته کیفیت گردش قلم را مهمترین معیار قضاوت در باره یک اثر خوشنویسی یا نقاشی دانسته‌اند. علاوه بر این ترکیب متوازن هر کلمه و حفظ تعادل سواد و بیاض (هماهنگی نقش با فضای خالی زمینه که خود به منزله نقش دیگر است)، در تر کیب چند کلمه با هم از همان قوانین پیروی می‌کند که در ترکیب و فاصله گذاری در نقاشی چینی رعایت می‌شود.

نمونه‌های خوشنویسی قابل انتساب به استادان بزرگ پیشین پیوسته در چین در شمار نوادر آثار هنری بوده است؛ اما نمونه‌های بازآفرینی خطوط پیشینیان بر روی سنگ یا چوب از طریق مالش مرکب که با دقت کامل یک عکسبرداری صورت می‌گرفته، به تعداد زیاد در دسترس هنردوستان قرار دارد و این بازآفریده‌ها نقش بسیار مهمی در تاریخ خوشنویسی و کتیبه‌نگاری در چین داشته و موجب شده است که خطوط کمیاب استادان بزرگ در اختیار هنرجویان و همه دوستداران خط قرار گیرد. این روش بازآفرینی در حقیقت نوعی چاپ ابتدایی در چین به حساب می‌آید.

مطالعه خوشنویسی و کتیبه‌نگاری در چین با بررسی نوشته های روی استخوان و ظروف برنزی متعلق به حدود پانزده قرن پیش از میلاد آغاز می‌شود؛ اما از قرن پنجم پیش از میلاد (تقریبأ مقارن با عصر کنفسیوس) به بعد است که آثار به جای‌مانده خوشنویسی و کتیبه‌نگاری با حجم و تنوع کافی برای شناخت ویژگیها و امتیازات خوشنویسی هر دوره وجود دارد.

خط شیوه باستانی که «چوان شو» (یا خط مهر) نامیده می‌شود، معمولاً با قلم‌موی بسیار ابتدایی و مرکب با ورنی غلیظ روی نی‌های بلند و قطور یا لوح چوبی یا پارچه ابریشمی نوشته می‌شده است. این شیوه خط به تدریج چندان به درجات عالی تعادل و قوت قلم و خوش آهنگی در ترکیب رسید که تا امروز برای ساختن مهرها و خوشنویسی عمومی به کار گرفته می‌شود. در این شیوه سطح و دور (خطوط مستقیم و منحنی) همه با قطر ثابت نوشته می‌شود و انتهای خطوط نیز با قوت پایان می‌یابد و به نازکی میل نمی‌کند.

در دو قرن آخر قبل از میلاد دو نوع خط دیگر به نامهای «لی شو» و «تسائوشو» (درافت)رواج یافت که اولی صورت ساده شده‌ای از خط مُهر بود؛ اما از گوشه‌های تند و خطوطی با ضخامتهای متفاوت مایه می‌گرفت و انتهای خطوط مضرس بود و هر خط با یک حرکت آزاد رها می‌شد و خط دوم در حقیقت نوعی خط تندنویسی بود که در آن پیچیده‌ترین ترکیبات کلمه‌ای در یک حرکت واحد خلاصه می‌شد. در این شیوه خطوط از ضخامتهای متفاوت بر خوردارند و انتهای آنها بسیار متنوع ختم می‌شود و در اینجا مدولاسیون حرکتهاست که از اهمیت برخوردار است.

در قرون اولیه میلادی تکامل قلم‌موی تحریری شیوه تازه‌ای از خط را پدید آورد که صورت تجملی خط چانسری بود و کایوشو یا چنگ شو(خط منظم) نامیده می‌شد. در این خط گوشه‌های تند و تیز و خطوط با ضخامتهای مختلف حاکم است. این خط منظم همچنین با افزایش دور (تمایل به استفاده بیشتر از خطوط منحنی) نوشته می‌شد و این شیوه اخیر را هسینک شو (یا خط روان تحریری) می‌نامیدند.

این پنج شیوه خط تا امروز بر جای مانده‌اند. خط منظم الگوی خطوط چاپی قرار گرفته که در آغاز در چاپ با کلیشه‌های چوبی به کار می‌رفت و امروز در تایپهای متحرک از آن استفاده می‌شود؛ اما خط تحریری برای نیازهای روزمره کاربرد دارد. و سه شیوه دیگر خط مهر، چانسری و درافت هنوز خطوط مطلوب و محبوب خوشنویسان برای بیان هنری است.

خط مهر و چانسری از نوعی زیبایی ایستا برخوردارند که نیاز به حفظ تناسبات هماهنگ و حرکات پر احساسی دارد و در چهارچوب قوانین سواد و بیاض و فاصله‌گذاری هماهنگ بین کلمات محصور است. خط درافت پویاست و مقید به رعایت قوانین فاصله گذاری یکسان نیست و نیز در این خط ضروری نیست که کلمات به یک اندازه نوشته شوند و بدین سان در این شیوه کمال آزادی بیان تصویری به هنرمند داده می‌شود.

اما در عین حال این شیوه خط به دلیل همین آزادیها از دیگر انواع خطوط مشکل‌تر است و سالها مشق و تمرین می‌طلبد تا به مرتبه‌ای از کمال برسد. زیبایی این خط را می‌توان در نیل به خطوط تحریری و ضرب‌آهنگ پویا و حرکات و گردشهای مدل یافته دانست. بدون دلیل نیست که کارشناسان چینی این شیوه خوشنویسی را نقطه اوج بیان در هنرهای تصویری چینی دانسته‌اند. استادان این شیوه را از باب احترام تساموشنگ (قدیسان خط درافت) می‌خوانند. در همین شیوه خوشنویسی درافت و شیوه تحریری بود که بزرگترین استاد خوشنویسی چین، وان هسی چینگ معروف، (379ـ321م) هنرنمایی خود را به کمال رسانید. خط هسی چینگ چنان جذاب بود که حتی در زمان حیاتش چند سطری از نوشته‌های او را با طلا مبادله می‌کردند و قطعات منسوب به او در شمار گنجینه‌های ملی است و هنوز عامه هنرجویان این فن از روی آنها مشق می‌کنند. معروف‌ترین اثر به جای مانده از او رساله‌ای با عنوان «آلاچیق ارکیده» است. فرزند او وانگ هسین چیه (388ـ344م) نیز به شهرت و اعتبار پدر رسید و این پدر و پسر هنرمند در چین به وانگهای دوگانه شهرت دارند.

آثار این دو هنرمند به خصوص در دوره سلسله تانگ (907ـ 618م) بسیار رواج داشت؛ زیرا در این دوره خوشنویسی در سایه حمایت امپراتوران به رونقی بی سابقه رسید. یکی از امپراتوران این سلسله، مینگ هو آنگ (755ـ713م) خود از خوشنویسان بلندپایه بود. خوشنویسان بنام این دوره بسیارند که به شیوه‌های مختلف مشق می‌کردند؛ اما بخصوص همان شیوه درافت و تحریری را ترجیح می‌دادند. در میان استادان بزرگ خط درافت یکی سان کوئوتینگ است که کتابی به نام شوپر (اندر باب خوشنویسی) نگاشته و دیگری هوای سو که کاهن مذهبی است و از همه مهمتر، «هنرمند مست» چانگ هسو (حدود سال 700م) که در شیوه بسیار مشکل کوآنگ تسائو یا درافت الهامی به مقامی ارجمند دست یافت.

در دوران«سونگ» (1279ـ960م) مجموعه‌ای از نمونه‌های گزیده خوشنویسی و حجم وسیعی از آثار خوشنویسی در مجموعه متعلق به امپراتوری از طریق شیوه ابتدایی تکثیر چین چاپ و انتشار یافت و خوشنویسان بزرگی در این دوره پدید آمدند و حتی در دوره یوآن (1368ـ1260م) که چین تحت حکومت بیگانه مغولان بود، خوشنویسی همچنان رواج و رونقی تمام داشت.

در دوران سلسله مینگ (1644ـ 1368م) کهکشانی از هنرمندان خوشنویس پدید آمدند و با موفقیت مقام استادان پیشین را احراز کردند و امپراتوران سلسله چینگ که تا سال 1912 بر چین حکومت داشتند، حامی خوشنویسان بودند و بعضی از آنها خود نیز به درجات استادی در این هنر رسیدند. یکی از امپراتوران این سلسله نمونه‌های چاپی به شیوه ابتدایی از آثار هنرمندان بزرگ فراهم ساخت و بعضی از خوشنویسان این دوره شیوه‌های تازه‌ای در خوشنویسی ابداع کردند و کتابهای متعدد در زمینه خوشنویسی تألیف شد. امروز در جمهوری چین که در سال 1912 تشکیل شد، خوشنویسی همچنان مقام بلند خود را حفظ کرده و خوشنویسان بزرگ و نامی بر مسند استادی این هنر نشسته‌اند.

.Source : Encyclopedia of World Art / III , New York ,McGraw-Hill, 1987

فصلنامه چلیپا (سال اول، شماره 3)

منبع: روزنامه اطلاعات