نگاهي به كتاب چالش ميان عربي و فارسي دكتر آ‌ذرنوش

1386/1/14 ۰۳:۳۰

داستان چگونگي پيدايي و فرايند رشد، بالش و گسترش زبان فارسي، برخوردار از فراز و نشيب‌هاي زيادي است. در اين زمينه تاكنون آثار زيادي به فارسي و زبان‌هاي اروپايي به چاپ رسيده است.

نگاهي به كتاب چالش ميان عربي و فارسي دكتر آ‌ذرنوش

نقد - حيدر طاهري:
داستان چگونگي پيدايي و فرايند رشد، بالش و گسترش زبان فارسي، برخوردار از فراز و نشيب‌هاي زيادي است. در اين زمينه تاكنون آثار زيادي به فارسي و زبان‌هاي اروپايي به چاپ رسيده است.
كتاب‌هاي «تاريخ زبان فارسي» از مرحوم دكتر پرويز خانلري، «تكوين زبان فارسي» از علي اشرف صادقي و نيز پژوهش‌هاي شادروان ذبيح‌الله صفا، زرين‌كوب و مسكوب از جمله آثار قابل اعتنا در اين باره است. نيز نبايد از پژوهش‌هاي ايرانشناساني چون لازار، فراي و.. دراين حوزه غافل ماند.
در آثاري كه از پژوهشگران ايراني نام برده شد، به زبان فارسي، تنها به عنوان «زبان» و فرايند پيدايي، تحول و دگرگوني آن در تاريخ، اشاره شده بود و كمتر و يا هيچ نشاني از زبان چونان عنصري قوام بخش «هويت ايراني» بحث نشده بود.
اينك كتاب «چالش ميان عربي و فارسي» اين مهم را در دو حوزه‌اي كه آگاهي‌هاي ما از آن بسيار اندك است، پي مي‌گيرد: 1 – در سده‌هاي نخست اسلامي، يعني تا سده چهارم و 2 - از خلال نخستين رويارويي‌هاي دو زبان فارسي و عربي.
بنابراين نويسنده كتاب، پيگير اين پرسش‌ها مي‌شود: 1- چرا زبان عربي با همه توانمندي‌هاي خود نتوانست جاي زبان فارسي را بگيرد؟ فارسي كجا بود و پيش از آن‌كه سربر كشد، چرا دير زماني در تاريكي(به تعبير مرحوم زرين‌كوب دو قرن سكوت) بود. اين زبان نوپا (فارسي) كه پشتوانه‌اي بس كهن داشت، چگونه مي‌توانست زبان نيرومند و مقدس عربي را در كنار خود تحمل كند؟ آيا زبان فارسي توان آن را داشته است كه دامنه فرهنگ كهن را فرا خويشتن آورد و آن‌گاه هويت ايراني جامعي بسازد؟ اين هويت ايراني –اگر به راستي وجود داشته- در درون دولت‌هاي به ظاهر مستقلي كه برپا مي‌گشت، چگونه مي‌توانست، جلوه كند؟
بر بنيان اين پرسش‌ها نگارنده بي‌تعصب و پيش‌داوري گام در كوره راه‌هايي گذاشته كه در بادي امر چيزي جز سرگرداني، ارمغاني ندارند، اما بتدريج كه كتاب را مي‌خوانيم و منابع ادبي و تاريخي‌اي را كه نويسنده از آن سده‌هاي تاريك فراهم آورده، مي‌نگريم، ابعاد قضيه روشن‌تر مي‌شود. در اين راه، نويسنده داوري را بر عهده خواننده گذاشته و حتي تحليل‌هايي كه از نظر سنديت ضعيف بوده و اكنون رواج دارد، به پرسش كشيده است.
از اين‌رو، كتاب حاضر به كار افرادي كه خواهان «هويتي» وهمناك و غيرواقعي‌اند، نمي‌آيد. به همين دليل، محور پژوهش‌هاي زباني در اين كتاب، جامعه‌شناختي و تاريخي است. به نظر نويسنده، از پايانه سده دوم قرن، ايرانيان بي‌شماري رو به زبان و ادب عربي نهادند و لذا منابعي يكپارچه عربي‌گرا و عربي زبان را براي ما به ارمغان آوردند؛ اما اگر زبان عربي اين اندازه فراگير بود، فارسي زبان بودن توده ايرانيان و بروز ناگهاني شعر و نثر فارسي را در سده‌هاي چهارم به بعد چگونه مي‌توان توضيح داد؟
نكته ديگر آن‌كه، درست در همان‌ زماني كه عربي بر ايران سايه افكنده بود، با كمال شگفتي مي‌بينيم (نويسنده در كتاب مدارك آن را آورده است) كه افزون بر واژه‌هاي معرب فارسي در عربي، اخلاق كهن ايراني، مضمون‌هاي شاعرانه، ضرب‌المثل‌هاي ايراني، حكمت و آداب و رسوم ايراني تاثير نسبتاً گسترده‌اي بر شعر و نثر عربي داشته‌اند. بنابراين «در اين كشاكشي كه ميان عربي و فارسي بر پا شده بود، بسياري براي حفظ فارسي كوشيدند، توده‌هاي مردم هم زبان و هم سنت‌هاي خود را پاس مي‌داشتند و به همين سبب ارباب قلم را وامي‌داشتند كه به زبانشان عنايت ورزند،
از سويي ديگر بسياري از ايرانيان كه عمدتاً دانشوران بودند، با فارسي و سنت‌هاي ايراني ستيز كردند و زباني جز عربي و سنتي جز سنت مسلماني نخواستند» با اين شرح، نويسنده در پايان پيش‌گفتار كتاب، خاطر نشان مي‌كند كه موضوع «هويت ايراني» امري پيچيده و چند بعدي است و بايد درباره آن بيشتر پژوهيد و انديشيد. كتاب، خود از سه كتاب مجزا تشكيل شده است:
از سلمان تا آهوي كوهي
از يتيمه تا خريده و از آهوي كوهي تا چنگيز
منبع: روزنامه همشهری



سعیده خان احمدی