کشف ذهن از رهگذر رمان / دکتر حاتم قادری

1393/1/21 ۱۱:۰۶

«کشف ذهن» از آن‌ جمله مباحثی است که به نظر می‌رسد باید در محافل دانشگاهی و پژوهشی مورد توجه خاص قرار گیرد. مقصود از عبارت کشف ذهن، ذهن به معنای وسیع کلمه و نه صرفاً به معنای شناختی و معرفتی است.

«کشف ذهن»  از آن‌ جمله مباحثی است که به نظر می‌رسد باید در محافل دانشگاهی و پژوهشی مورد توجه خاص قرار گیرد. مقصود از عبارت کشف ذهن، ذهن به معنای وسیع کلمه و نه صرفاً به معنای شناختی و معرفتی است.
«کشف ذهن» در واقع به کشف خصوصیات روانی  و ویژگی‌هایی که ما از انسان سراغ داریم، می‌پردازد و به نوع عملکرد ذهن کاری ندارد.
حقیقت این است که کشف کنش و واکنش‌هایی که اقوام، گروه‌ها و جوامع مختلف در صورت‌بندی‌های خاص‌شان از وقایع انجام می‌د‌هند، فرض اصلی ما در بحث کشف ذهن است.
 تا جایی که این مبحث به جامعه ما مربوط می‌شود و باید به آن اشاره کرد، این است که ذهن ایرانی  از زمانی که درگیر مدرنیته شد، از نقطه صفر خود و از آن شکل قبلی که ساخته و پرداخته بود، خارج شد و با حالتی بلاتکلیف، آشفته و چندپاره‌ مواجهه شد.
شاید اگر 300 سال پیش درباره فرد ایرانی صحبت می‌کردیم، خیلی راحت‌تر و روشن‌تر می‌توانستیم توضیح دهیم که ایرانی چگونه نسبت به قضایا واکنش نشان می‌دهد. این در حالی است که دردوران جدید با یکسری مفاهیم مواجه شدیم که ذهن ایرانی را در تعامل با مدرنیته دچار چندپارگی و
 آشفتگی کرد.
در این راستا تلاش‌هایی برای یکپارچه‌سازی و دادن یکسری حالت‌های نمایشی خردپسندانه‌ صورت گرفت.
این یکپارچه‌سازی‌ها به نوعی ما را دچار ابهام کرد، چرا که همه این اقدام‌ها حجابی شد  که ما را از فهم آنچه به واقع در ذهن ایرانی می‌گذشت،  بازمی‌داشت.
اما در این میان رمان در خوانش ذهن چه نقشی ایفا می‌کند؟
معتقدم اهمیت رمان در این زمینه از این رو است که از یک توانمندی نسبتاً جامعی برخوردار است و می‌تواند ابعاد درهم پیچیده و درهم تنیده کشف ذهن ایرانی را نمایندگی کند.
یعنی رمان بهتر از مطالعات اجتماعی و انسانی می‌تواند به کشف ذهن دسترسی داشته باشد البته این مسأله منوط به عرصه‌ای است که برای میدانداری به رمان داده ‌می‌شود.
رمان پدیده‌ای مدرن یا به عبارتی یک پدیده اروپایی است و هدف آن انعکاس ویژگی‌ها و واکنش‌های  انسان در مواجهه با تحولات مدرن است و از این رو این تعبیر را درباره رمان به کار می‌برند که رمان داستانی است که می‌تواند ما را از درون ما بر خود ما آشکار کند.
لذا معتقـــدم کوشش آشکار‌ناشدگی کشف ذهن که در گذار بین سنت و مدرن سخت‌ترین غلظت خود را پیدا کـــرده است،
 از رهگذر رمان  به سرانجام می‌رسد.
البته نباید این نکته را هم از نظر دور داشت که رمان ویژگی‌های مختلفی دارد و مقصود من از رمان در این بحث عمدتاً رمان در معنای کلاسیک است.
٭ مکتوب حاضر متن تلخیص و ویرایش شده «ایران» از سخنرانی دکتر حاتم قادری با عنوان «رمان و کشف ذهن ایرانی» است که چندی پیش در انجمن جامعه‌شناسی ایران ایراد شد.