گردش ایام/ بهروز امینی

1393/1/18 ۱۵:۴۲

زمین به دلیل ساکن نبودن به هیچ‌وجه پایگاه خوبی برای رصدهای نجومی نیست و همواره باید رصدها را به دلیل این حرکت «تصحیح» کرد. حرکت زمین، ترکیب پیچیده‌ای از دست‌کم هفت حرکت اساسی است: حرکت وضعی، حرکت انتقالی، حرکت تقدیمی محور زمین، حرکت ترقصی محور زمین، حرکت خورشید و سیارات منظومه شمسی در میان خوشه محلی ستارگان، حرکت خوشه محلی ستارگان به گرد مرکز کهکشان و حرکت کهکشان راه شیری در میان خوشه محلی کهکشان‌ها.

زمین به دلیل ساکن نبودن به هیچ‌وجه پایگاه خوبی برای رصدهای نجومی نیست و همواره باید رصدها را به دلیل این حرکت «تصحیح» کرد. حرکت زمین، ترکیب پیچیده‌ای از دست‌کم هفت حرکت اساسی است: حرکت وضعی، حرکت انتقالی، حرکت تقدیمی محور زمین، حرکت ترقصی محور زمین، حرکت خورشید و سیارات منظومه شمسی در میان خوشه محلی ستارگان، حرکت خوشه محلی ستارگان به گرد مرکز کهکشان و حرکت کهکشان راه شیری در میان خوشه محلی کهکشان‌ها. «تقویم» از ماده قوم، در لغت به معنای «تصحیح‌کردن» است و معانی گوناگون اصطلاحی دارد. در معنی این واژه چنین آمده است «راست‌گردانیدن، راست‌کردن کژی نیزه، تعدیل چیزی، قایم‌کردن چیزی، از بین‌بردن کجی نیزه». از دیگر معانی تقویم در زبان فارسی این‌ها است «زمان وقوع پدیده یا حادثه‌ای نسبت به یک مبدأ معین» (=گاه‌شماری) و نیز «دفتری (خطی یا چاپی) دربرگیرنده اطلاعات نجومی یک دوره یک‌ساله» (=گاه‌نامه). واژه تقویم، در معنای گاه‌شماری آن، به معنای تعیین موضع حقیقی خورشید بر دایره‌البروج در زمان‌های گوناگون سال است که رکن اصلی استخراج گاه‌نامه/ تقویم بوده است. بر این اساس، یافتن محل خورشید، «تقویم‌الشمس» و این جایگاه «مقوم‌الشمس» نامیده می‌شد. تقویم، در اصطلاح منجمان، دفتری است که احوال ستارگان را پس از استخراج آن‌ها از زیج در آن دفتر می‌نویسند. همچنین در آن دفتر مواضع ستارگان را در روزهای یک سال، طول و عرض و اتصالات آن‌ها را با یکدیگر و طوالع و فصول و اجتماعات و استقبالات و قِرانات و خسوف و کسوف و رویت اهلّه قمر و مانند آن را در سال می‌نویسند.
علم نجوم (Astronomy) در زبان فارسی به معنای «ستاره‌شماری» ترجمه شده است که در آن چگونگی اوضاع ستارگان از لحاظ دوری و نزدیکی از یکدیگر و اثراتی که بر هم و بر زمین و در سرنوشت موجودات جاندار و بی‌جان دارند، مورد بحث قرار می‌گیرد. در نجوم قدیم، برای ستارگان شعور قائل بودند و معتقد بودند که بروز حوادث زمینی معلول چگونگی حرکات و قُرب و بُعد و سعد و نحس ثوابت و سیارات است. اما علم هیات (Astrology) را به معنای «ستاره‌شناسی» ترجمه کرده‌اند و آن علمی است که مستقیما از چگونگی حرکات، شکل، وزن، حجم، کیفیت نور و حالات درونی و بیرونی ثوابت و سیارات از نظر علم فیزیک و شیمی بحث می‌کند.
تقویم رقومی در ادوار گذشته، نزد ایرانیان اهمیت فراوان داشته و جزو ضروریات زندگی روزمره به شمار می‌رفته تا آنجا که ازدواج و زراعت بر اساس این تقویم‌ها انجام می‌گرفته است. سیاحان خارجی در سفرنامه‌های خود درباره اهمیت این تقویم‌ها چنین آورده‌اند که ایرانیان با مراجعه به این تقویم‌ها، ساعات سعد و نحس کارهایشان را مشخص می‌کرده‌اند. مثلا اوضاع کواکب دلالت داشت به این که فلان عمل در چه روزی و چه ساعتی باید شروع شود. حتی در کارهای روزانه مانند دوختن لباس و رفتن به گرمابه و دید و بازدید هم دلالت کواکب و ساعت سعد و نحس را رعایت می‌کرده‌اند. از موارد «اختیارات ساعات» که در تقویم‌های رقومی بیان می‌شد عبارت‌اند از اختیار جلوس قاضی، اختیار جلوس اعتکاف، اختیار جلوس مدرّس، اختیار نو بریدن و نو پوشیدن، اختیار طلایه فرستادن، نامه فرستادن و کتابت کردن، سواری کردن، اختیار حرب، اختیار شرکت و تزویج، به حمام رفتن، اختیار دیدن ملوک، اختیار دفینه نهادن، پیام فرستادن، بنیاد عمارت کردن، در ضیاع خریدن، درخت نشاندن، فرزند تعلیم دادن، فصد و حجامت کردن، سفر کردن، زیارت کردن، حاجت خواستن، دارو خوردن، برده خریدن.
ساختار این تقویم‌ها عموما از شکل واحدی، بر اساس بررسی موقعیت خورشید در صور فلکی منطقه‌البروج پیروی می‌کرد و بر اساس محل قرارگرفتن خورشید در هر یک از این صور فلکی ـ بر مبنای وسط‌الشمس و تعدیل‌الشمس ـ و با ورود خورشید به صورت فلکی حَمَل (موقعیت اعتدال ربیعی) تنظیم می‌شد. این تقویم‌ها دارای 13 ستون بودند. در چند ستون نخست، در جدول‌های متعدد و متوازی، موقعیت روز هفته به هنگام اعتدال بهاری، روز ماه در سال هجری قمری ناظر به روز اعتدال بهاری، روز ماه در هر یک از گاه‌شماری‌های مهم جهان اسلام (جلالی، ترکی، سلوکی و یزدگردی) تعیین می‌شد. در ستون‌های بعدی که تعداد آن‌ها بسته به نیت یا ذوق تقویم‌نویس متغیر بود، موقعیت سیارات بر اساس درجه و دقیقه در روزهای سال، جداولی برای موقعیت ماه و اطلاعات دیگری چون موقعیت روزهای هر گاه‌شماری بسته به جشن‌ها یا عزاداری‌ها، هنگام رویت هلال و هنگام ظهر شرعی در شهرهای گوناگون درج می‌شد. در آخرین قسمت‌ها، اگر خورشیدگرفتگی یا ماه‌گرفتگی در آن سال پیش‌بینی می‌شد، اطلاعات مربوط به آن‌ها نیز می‌آمد زیرا به سبب نحس دانستن این دو پدیده، ذکر آن‌ها در صفحه نخست تقویم جایز نبود.
در دوره قاجار، به ویژه در زمان ناصرالدین شاه، در چگونگی استخراج و تکثیر تقویم‌ها تغییراتی پدید آمد. بنا بر دستور شاه قاجار در سال 1277 قمری، استخراج‌کنندگان تقویم، باید از ورود خرافات به این تقویم‌ها احتراز می‌کردند. بنابراین، در سال 1291 قمری به محمدحسن خان اعتمادالسلطنه دستور داد تا تقویم سالانه‌ای استخراج کند و وی نیز واژه «سالنامه» را برای این تقویم‌ها وضع کرد. نسخه‌های تقویم‌های خطی به دلیل منحصربه‌فرد بودن در نگارش و تذهیب، بسیار مهم و نادرند. منجمان پیش از آمدن صنعت چاپ به ایران تقویم‌های خطی خود را خدمت سلاطین یا حکام تقدیم می‌کرده‌اند. این گونه تقویم‌ها پس از آمدن چاپ سنگی به مرور کمیاب و به کتابخانه‌های محققان منحصر شد. امروزه مجموعه‌داران و علاقه‌مندان این رشته برای تهیه تقویم‌های خطی و سنگی که بسیار نادرند، رنج و مشقت فراوانی متحمل می‌شوند و وقت و هزینه بسیاری را برای یافتن آن‌ها صرف می‌کنند، غافل از آن که گذشتگان، آن‌ها را از گردونه تاریخ خارج کرده‌اند.
* به مناسبت نمایشگاه تقویم‌های رقومی- موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک- اسفند 1392 و بهار 1393 خورشیدی
بهروز امینی کارشناس و پژوهشگر نسخه‌های خطی
منبع: سایت موسسه کتابخانه و موزه ملی ملک