نظری اجمالی به کوشش‌های فرهنگی ایرج افشار / سیدصادق سجادی

1392/12/18 ۰۸:۰۹

فعالیت پژوهشی ایرج افشار به آخرین سال‌های تحصیلات دبیرستانی او بازمی‌گردد. ۱۵ ‌سال بیشتر نداشت (۱۳۱۹ش) که به همکاری با مجله آینده پرداخت؛ نشریه‌ای که پدرش شادروان دکتر محمود افشار بنیان نهاده بود و به زودی به یکی از نشریات فرهنگی درجه اول در زمینه تاریخ و فرهنگ جهان ایرانی تبدیل شد. ایرج افشار پس از مرگ پدر، مدیریت آن را برعهده گرفت و طی ده‌ها‌سال بعد، تا وقتی انتشار آن مجله متوقف شد، همواره دل در گرو نشر آن داشت.

فعالیت پژوهشی ایرج افشار به آخرین سال‌های تحصیلات دبیرستانی او بازمی‌گردد. ۱۵ ‌سال بیشتر نداشت (۱۳۱۹ش) که به همکاری با مجله آینده پرداخت؛ نشریه‌ای که پدرش شادروان دکتر محمود افشار بنیان نهاده بود و به زودی به یکی از نشریات فرهنگی درجه اول در زمینه تاریخ و فرهنگ جهان ایرانی تبدیل شد. ایرج افشار پس از مرگ پدر، مدیریت آن را برعهده گرفت و طی ده‌ها‌سال بعد، تا وقتی انتشار آن مجله متوقف شد، همواره دل در گرو نشر آن داشت. تجربیات ایرج افشار در این زمینه، او را به سردبیری و مدیریت و انتشار چند نشریه دیگر برانگیخت. مجموعه فرهنگ ایران‌زمین، مجله‌های ادبی و پژوهشی و کتاب‌شناسانه مهر، راهنمای کتاب، کتاب‌های ماه، ایران‌شناسی، سخن و تعدادی دیگر که همه از بهترین نشریات ایران به شمار می‌آمدند و هنوز هم به ندرت می‌توان نشریاتی در آن سطح در ایران سراغ گرفت، از آن جمله‌اند. ایرج افشار از ۱۳۳۰ش در کتابخانه دانشکده حقوق دانشگاه تهران مشغول به کار شد و از آن پس با گام‌هایی بلند و استوار در زمینه نسخه‌شناسی و کتاب‌شناسی پیش رفت. مدیریت کتابخانه‌های دانشسرای عالی؛ ریاست کتابخانه ملی؛ ریاست کتابخانه مرکزی و مرکز اسناد دانشگاه تهران؛ ریاست مرکز تحقیقات ایران‌شناسی؛ ریاست مرکز ملی کتاب، وابسته به كميسيون ملى يونسكو؛ عضویت در چندين انجمن مرتبط با ايران‌شناسى داخل و خارج از ايران و نيز عضویت شوراى عالى اسناد ملى ايران و ده‌ها عنوان دیگر از این دست، نتیجه کوشش بی‌وقفه استاد ایرج افشار برای تجدیدحیات آثار مکتوب فارسی و ایرانی از راه تنظیم و نشر ده‌ها مجلد فهارس نسخه‌های فارسی کتابخانه‌های ایران و جهان بوده است.
به‌خصوص باید از فهرست مقالات فارسی او یاد کرد که احاطه بی‌نظیر افشار را بر نشریات فارسی و مندرجات آن نشان می‌دهد.  به سبب همین کوشش‌ها و آثار بی‌مانندی که در آن زمینه‌ها پدید آورد، ۹ دوره دبیری کنگره جهانی تحقیقات ایرانی را برعهده گرفت و آنها را به بهترین شکل اجرا کرد و راه برد و نتایجش را در دسترس همه محققان قرار داد. درباره فعالیت‌های دانشی ایرج افشار بسیار می‌توان نوشت.  فهرستی که اخیرا از آثار او، اعم از کتاب، رساله، مقاله، مقدمه و فهارس نسخ خطی و فهارس مقالات فارسی و ...،
 تدوین شده و اکنون در دست تکمیل است و تعداد آن بر ۲۰۰۰ عنوان بالغ شده، خود کتابی بزرگ به شمار می‌رود. کتابخانه‌ای که او طی بیش از ۶۰‌سال کوشش‌های پژوهشی مستمر در تاریخ و فرهنگ و ادب ایرانی گردآورد، درواقع گنجینه‌ای بزرگ از آثار نایاب و کمیاب درجه اول به شمار می‌رود. ایرج افشار این گنجینه گرانبها را به کتابخانه و مرکز اسناد مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی که از اواسط دهه ۷۰ به همکاری با آن پرداخت، اهدا کرد تا ضمن حفظ آن، در دسترس پژوهشگران و جویندگان قرار گیرد. یادداشت افشار دراین‌باره خواندنی است:  
«به موجب اين مشروحه، كتابخانه شخصى اينجانب كه حاوى مجموعه‌هاى مذكور در همين مشروحه و مخصوص و مناسب براى پژوهش‌هاى ايران‌شناسى است، بنا به مذاكرات موافقت‌آميزى كه با مركز دایره‌المعارف بزرگ اسلامى شده است، به منظور بركنارماندن از پراكندگى(كه خود ناظر پراكنده‌شدن بسيارى از كتابخانه‌هاى ارزشمند بوده‌ام)... به مركز مذكور سپرده مى‌شود تا در ساختمان تازه‌ساز واقع در آجودانيه شميران استقرار يابد و با نگاهبانى دلسوزانه كه نسبت به همه متعلقات آن مجرى خواهند داشت، هميشه و بى‌هيچ مضايقه و به دور از ايجاد هرگونه مشكلى وسايل استفاده علمى و پژوهشى از آن، براى هر ايران‌شناسى اعم از ايرانى و خارجى و محققان رشته‌هاى مرتبط فراهم باشد...»
استاد ایرج افشار از اواسط‌سال ۱۳۸۹ش دچار بیماری شد و به سرعت روی به ضعف گذاشت. اما کارهای پژوهشی را همچنان ادامه می‌داد. در بهمن‌ماه بیماری‌اش شدت گرفت و مدتی در بیمارستان بستری شد.  یک‌چند به خانه بازگشت و امیدی تازه در دل انبوه دوستان و یاران و همکارانش برآورد که حال استاد رو به بهبود نهاده است. اما دریغا که آن امیدها چندان نپایید و به‌زودی به بیمارستان بازگشت و چند روز بعد، بعدازظهر چهارشنبه ۱۸اسفندماه، درحالی‌که دوستان و دوستدارانش اخبار مربوط به احوال جسمی و روحی او را لحظه به لحظه و دهان به دهان می‌پراکندند، برای همیشه خاموش شد.
*معاون پژوهشی و دبیر بخش تاریخ مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی

منبع: روزنامه شهروند