راهکارهای حفظ و گسترش زبان فارسی از دیدگاه مقام معظم رهبری

1392/12/13 ۰۹:۵۰

زبان و اندیشه رابطه تنگاتنگی دارند، به طوریکه زبان شکل دهنده اندیشه است و با ابزار زبان میتوان به بیان اندیشه پرداخت. در این راستا با تغییر و تحول یک زبان، باید تغییر و تحول در اندیشه را نیز انتظار داشت. در عین حال تغییر زبان، امری کند و نامحسوس به شمارمیرود. این در حالی است که امروزه با هجوم ناگهانی زبانهای بیگانه بر اثر افزایش قدرت سیاسی و نفوذ فرهنگی آنها از یک سو و دگرگونی شدید نیازهای اجتماعی و جهانی شدن از سوی دیگر، سیر تحول زبان بسیار سریعتر شده است.

ظرفیتی برای اعتلای فرهنگی / زهرالسادات حسینی

زبان و اندیشه رابطه تنگاتنگی دارند، به طوریکه زبان شکل دهنده اندیشه است و با ابزار زبان میتوان به بیان اندیشه پرداخت. در این راستا با تغییر و تحول یک زبان، باید تغییر و تحول در اندیشه را نیز انتظار داشت. در عین حال تغییر زبان، امری کند و نامحسوس به شمارمیرود. این در حالی است که امروزه با  هجوم ناگهانی زبانهای بیگانه بر اثر افزایش قدرت سیاسی و نفوذ فرهنگی آنها از یک سو و دگرگونی شدید نیازهای اجتماعی و جهانی شدن از سوی دیگر، سیر تحول زبان بسیار سریعتر شده است. در این میان، زبان فارسی با توجه به جایگاه سیاسی-  اجتماعی ایران در سطح جهانی و تقابل جهان سلطه با گفتمان انقلاب اسلامی از این خطردر امان نیست. از دیرباز ملتها و دولتها برای حفظ و گسترش زبان ملی خود اهتمام می ورزیدند. اهمیت و ضرورت این مسأله برای نظام اسلامی ایران نیز مورد توجه است، بطوریکه حفظ و گسترش زبان فارسی همواره در زمره سیاستهای جدی دولتمردان  قرار  گرفته است. مقام معظم رهبری نیز در بیاناتشان تأکید بسیاری بر حفظ و گسترش زبان فارسی دارند و در اینباره به مسئولان بارها متذکر شده اند. حال جای تأمل و بررسی دارد که آیا اقدامهای محسوس و مؤثری در این زمینه صورت گرفته است یا اینکه هرکدام از ارگانهای مربوطه انجام این امر خطیر را به دیگری واگذار میکنند؟

البته باید در نظر داشت که حفظ زبان از سطح صحبت و طرح فراتر است و مربوط به یک نهاد و ارگان خاص هم نمیشود  بلکه در کنار سیاستگذاریهای کلان مسئولان امر، به همیاری و همکاری آحاد دوستداران و سخنوران زبان فارسی نیازمند است. دوستداران و سخنوران زبان فارسی در جهت نیل به  این هدف  مقدس ملی- دینی با تکیه بر رهنمودهای مقام معظم رهبری میتوانند در حفظ زبان فارسی بکوشند. بعضی از راهکارهایی که حضرت آیت الله خامنه ای طرح نموده اند در این مقاله مورد اشاره قرار گرفته است.

 واژه سازی برای واژه های بیگانه

زبان فارسی به عنوان یکی از زبانهای هندو اروپایی، توان بالقوهای در واژهسازی دارد و میتواند از ساز و کارهای گوناگونی چون وندافزایی، اشتقاق، ترکیب و... برای واژهسازی بهرهگیرد و تاکنون با توجه به ظرفیتهایش در تولید واژه شاید بتوان گفت به تنهایی  توانسته است در موج هجوم سیلوار واژهها و مفاهیم بیگانه ایستادگی کند.

البته بالفعل نشدن این توان و تخطی از برخی اصول واژه گزینی و نیز غفلت برخی مسئولان مربوطه موجب شده است که رهبر معظم انقلاب در دیدار اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی در 19 آذر 1392 از وضعیت زبان فارسی ابراز نگرانیکنند و به مسئولان چنین متذکر شوند:

«خیلی نگران زبان فارسیام؛ خیلی نگرانم... کار درستی در این زمینه انجام نمیگیرد و تهاجم به زبان زیاد است. همینطور دارند اصطلاحات خارجی [بهکار میبرند]. ننگش میکند کسی که فلان تعبیر فرنگی را به کار نبرد و به جایش یک تعبیر فارسی یا عربی به کار ببرد؛ این خیلی چیز بدی است؛ این جزو اجزای فرهنگ عمومی است که باید با این مبارزه کرد...

ما در کانون زبان فارسی، داریم زبان فارسی را فراموش میکنیم؛ برای تحکیم آن، برای تعمیق آن، برای گسترش آن، برای جلوگیری از دخیلهای خارجی هیچ اقدامی نمیکنیم. یواش یواش [در] تعبیرات ما یک حرفهایی میزنند - هر روزی هم که میگذرد یک چیز جدیدی میآید- ما هم نشنیدهایم.

گاهی میآیند یک کلمهای میگویند، بنده میگویم معنای آن را نمیفهمم، میگویم معنای آن چیست؟ معنا [که] میکنند، تازه ما اطلاع پیدا میکنیم که این کلمه آمده؛ [این] یواش یواش کشانده شده به طبقات و توده مردم؛ این خطرناک است.» و نیز تأکید میگذارند که «زبان فارسی باید گسترش پیدا کند. باید نفوذ فرهنگیِ زبان فارسی در سطح جهان روزبهروز بیشتر شود. فارسی بنویسید، فارسی واژهسازی کنید و اصطلاح ایجاد کنید.»

 استفاده نکردن از واژههای بیگانه

علت ورود واژههای بیگانه در داخل زبان به عواملی چون برتریهای فنی و علمی، اشتراکات مذهبی، نزدیکی زبانها به یکدیگر، روابط اقتصادی، سیاسی، افراد تحصیلکرده در خارج از کشور، حس برتری جویی، یادگیری زبان و... مرتبط است.

اما امروزه یکی از مهمترین دلایل هجوم واژگان بیگانه بویژه واژگان زبان انگلیسی، تمایل به یادگیری و استفاده از این زبان است. البته درعصر حاضر آموزش زبان به مثابه یک ابزار جنگ نرم  بهشمار میرود و صرفاً  به منظور ارتباط متقابل نیست.

 بسیاری از اندیشمندان حیطه آموزش زبان نیز معتقدند که  اکنون تسخیر مرزهای جغرافیایی بنا به دلایل گوناگون امکانپذیر نیست، استعمار نو با مطرح کردن مباحثی چون زبان واحد و فرهنگ واحد به دنبال تسخیر فرهنگها، از بین بردن زبانهای محلی و خلق هویت جدید برای کشورهای دیگر خصوصاً کشورهای رو به توسعه است.

کشور ایران از دیرباز تحت تسلط استعمارگری انگلیس و فرهنگ غرب بوده است.  با پیروزی انقلاب اسلامی این وابستگی از لحاظ سیاسی و اقتصادی رو به انحطاط رفت اما از لحاظ فرهنگی از این خطر غفلت شد. رهبر فرزانه انقلاب این تهاجم فرهنگی سیاستمداران غربی را بخوبی و بموقع متذکر شدند و در دیدار با استادان دانشگاهها در 15مرداد 1392 استفاده از واژههای بیگانه را رنجآور توصیف کردند:

«بنده از پیش از انقلاب، از اینکه واژههای بیگانه بیدریغ در دست و زبان مردم ما به کار میرفت و به آنها افتخار میکردندـ کأنه کسی اگر چنانچه یک مطلبی را با یک تعبیر فرنگی بیان کند، این را یک افتخاری میدانست همیشه رنج می بردم.

متأسفانه تا امروز هم این باقی است! خیلی از سنتهای غلط پیش از انقلاب، با انقلاب از بین رفت؛ این یکی متأسفانه از بین نرفت! یک عدهای کأنه افتخار میکنند که یک حقیقتی را، یک عنوانی را با یک واژه فرنگی بیان کنند؛ درحالیکه واژه معادل فارسی برای آن عنوان وجود دارد، دوست میدارند از تعبیرات غربی استفاده کنند. بعد حالا یواشیواش این دیگر به دامنه های گستردهای در سطوح پایین و سطوح عوامانه هم رسیده، که واقعاً رنج آور است.»

ایشان در دیدار با اعضای شورای عالی انقلاب فرهنگی  در آذر ماه 1392به کاربردن خط و زبان لاتین در تبلیغات را حیرتآور دانسته و بیان داشتند:

«اسم فارسی را با خط لاتین مینویسند! خب چرا؟ چه کسی میخواهد از این استفاده کند؟ آن کسی که زبانش فارسی است یا آن کسی که زبانش خارجی است؟ اسم فارسی با حروف لاتین! یا اسمهای فرنگی روی محصولات تولید شده داخل ایران که برای من عکسهایش را و تصویرهایش را فرستادند! خب چه داعی داریم ما این کار را بکنیم؟ بله، یکوقت شما یک محصول صادراتی دارید، آنجا در کنار زبان فارسی- فارسی هم باید باشد البتّه؛ هرگز نبایستی از روی محصولات ما زبان فارسی برداشته بشود - البته زبان خارجی هم به آن کشورهایی که خواهد رفت، اگر زبان دیگری دارند نوشته بشود، امّا محصولی در داخل تولید میشود، در داخل مصرف میشود، چه لزومی دارد؟ روی کیف بچههای دبستانی چه لزومی دارد که یک تعبیر فرنگی نوشته بشود؟ روی اسباب بازیها همینجور؛ من واقعاً حیرت میکنم.»

 زبان فارسی به عنوان زبان علم

اندیشه غالب در مجامع علمی همچون عرصههای پزشکی، علوم پایه و فنی مهندسی بر این مبناست که باید منابع و مطالب علمی به زبان خاص علم و تمدن غرب ارائه گردد. در عین حال برخی از محققان حوزه ادبیات  معتقدند که باید هر علمی در هر سطحی به زبان فارسی آموخته شود. آنان براین باورند که وابستگی فرهنگی و رشد نیافتن زبان مادری و محدود شدن امکانات آن به تأمین ارتباطات غیرعلمی از مضرات علم آموزی به زبان بیگانه است.

مقام معظم رهبری در دیدار با استادان دانشگاهها در15  مرداد 1392نیز یکی از راههای گسترش و حفظ زبان فارسی را تلقی کردن زبان فارسی به عنوان زبان علم  برشمردند:

«این افتخاری نیست که ما بگوییم حتماً زبان علمی کشور ما فلان زبان خارجی است. زبان فارسی اینقدر ظرفیت و گنجایش دارد که دقیقترین و ظریفترین علوم و دانشها میتوانند با این زبان بیان شوند. ما زبان پرظرفیتی داریم. کمااینکه بعضی از کشورهای اروپایی هم نگذاشتند زبان انگلیسی تبدیل شود به زبان علمی آنها، مثل فرانسه، مثل آلمان. اینها زبان خودشان را بهعنوان زبان علمی در دانشگاههایشان حفظ کردند.»

 رابطه علم و صنعت با زبان فارسی

ایرانیان در دوران قاجار به خاطر کسب علم و دانش در رشتههای مختلف به انگلستان اعزام شدند.

پس از فراغت تحصیل به کشور برگشتند و در نشر افکار نوین و تمدن غرب بسیاری از واژهها و اصطلاحات بیگانه را به زبان فارسی وارد کردند.

اما امروزه با توجه به نقش ایرانیان در پیشرفت علم  و دانش باید گفت این پیشرفت نه تنها پاسخگوی نیازهای داخلی است بلکه بسیاری از دانشجویان از سراسر دنیا هرساله برای کسب علم و دانش به ایران میآیند، ضمن آنکه از پیشرفت علم و دانش ایرانیان بهره میبرند، با زبان و فرهنگ و اندیشه ایرانیان نیز آشنا میشوند.

حضرت آیتالله خامنهای به این نکته اشاره کردهاند و در ارتباط با ضرورت پیشرفت و توسعه علمی و فناوری در کشور با بیاناتی در دیدار با نخبگان جوان در 12 شهریور 1392 خطاب به آنان می فرمایند:

 «ملت و کشور [باید]..در یک دورهای، بتواند مرجع علمی و فناوری در همه دنیا باشد...  هر دانشمندی اگر بخواهد به آخرین فرآوردههای علمی دست پیدا کند، ناچار باشد زبان فارسی را که شما اثرتان را به زبان فارسی نوشتهاید، یاد بگیرد؛ همچنانیکه امروز شما برای دستیابی به فلان علم، مجبورید فلان زبان را یاد بگیرید تا بتوانید کتاب مرجع را پیدا کنید و بخوانید.

 شما کاری کنید که در آینده، کشور (ایران) یک چنین وضعی پیدا کند؛ و میتوانید....(تا)مجبور(شوند) کتاب شما را ترجمه کنند یا زبان شما را یاد بگیرند.»

ایشان همچنین در دیداری که با استادان دانشگاه در 15 مرداد امسال داشتند یکی از راهکارهای گسترش زبان فارسی را پیشرفت علمی کشور دانسته و میفرمایند:

«از پیشرفت علمی در کشور برای گسترش و نفوذ زبان فارسی استفاده شود. زبان خیلی مهم است...اهمیت زبان ملی یک کشور برای خیلیها هنوز دانسته و شناخته نیست.

 کاری کنیم که در آینده، آن کسانی که از پیشرفتهای علمی کشور ما استفاده میکنند، ناچار شوند بروند زبان فارسی را یاد بگیرند. این افتخاری نیست که ما بگوییم حتماً زبان علمی کشور ما فلان زبان خارجی است. زبان فارسی اینقدر ظرفیت و گنجایش دارد که دقیقترین و ظریفترین علوم و دانشها میتوانند با این زبان بیان شوند.»

 ادبیات غنی فارسی راهی برای گسترش زبان فارسی

زبان و ادبیات فارسی سرشار از مضامین ادبی، عرفانی، اخلاقی، تاریخی، فرهنگی و هنری است و آن را باید کلید ورود به فرهنگ و هنر ایرانی، اسلامی و انقلاب اسلامی دانست.

 بیشک هر فردی که بتواند به زبان فارسی صحبت کند و بنویسد  علاقهمند خواهد بود با محتوا و ادبیات غنی زبان فارسی آشنا شود.  از سوی دیگر، ادبیات فارسی از دیرباز در مشرق زمین جایگاه والایی داشته است و در ماوراءالنهر، آسیای صغیر و تا حدودی در بالکان و بویژه در شبه قاره هند، جزئی از فرهنگ ادبی بهشمار میرفته است.

با توجه به مضامین و مفاهیم بالای ادبیات فارسی علاقهمندان بسیاری  در سرتاسر جهان به  خواندن و درک  ادبیات فارسی تشویق و ترغیب میشوند.

مقام معظم رهبری در دیدار با اعضای گروه ادبوهنر صدای جمهوری اسلامی ایران در5 اسفند 1370 با اشاره به جایگاه ادبیات فارسی در خارج از مرز و بوم ایران، یکی از راهکارهای حفظ و گسترش زبان فارسی را از طریق گسترش ادبیات ذکر کردند:

«ادبیات، فقط یک سرگرمی و یک امر تشریفاتی و زایدهای در زندگی نیست؛ بلکه یک چیز ضروری است. فرض بفرمایید ما امروز مایلیم که آن ملتهایی که در اطراف عالم با فرهنگ و ادبیات ایرانی آشنا بودند، این ارتباط و اتصالشان محفوظ بماند.

میدانید که استعمار دهها سال متمادی- شاید در بعضی جاها قرنها- تلاش کرد تا آثار فرهنگ ایرانی را که در خیلی از نقاط دنیا وجود داشت، بزداید؛ مثلاً در هند این معنا کاملاً واضح است.

آن وقتی که کمپانی انگلیسی هند شرقی وارد هند شد، یکی از نخستین تلاشهایش این بود که زبان فارسی را کنار بزند. این زبان اردو را که ملاحظه میکنید، ابتدا رسمی کردند، برای اینکه زبان فارسی را کنار بگذارند؛ بعد خودِ زبان اردو را هم کنار زدند و زبان انگلیسی را زبان رسمی کردند! از اوایل قرن نوزدهم این کار شروع شده و تا امروز هم ادامه دارد.

اگر شما امروز به هند تشریف ببرید و با مردم غیرطبقات پایین انگلیسی حرف بزنید، همه آن را میدانند، چون زبانشان است. زبان رسمی، زبان دولتی و زبان اداری، زبان انگلیسی است؛ یک روز همینها زبان فارسی بوده است؛ یعنی زبان رسمی، زبان حکومت، زبان دیوان، زبان مراسلات و احکام و قوانین، فارسی بوده است.

حالا ما میخواهیم این را برگردانیم؛ به چه وسیلهای میشود این زبان را برگرداند؟ ما گلستان سعدی و دیوان حافظ و کتابهای فارسیِ همان چیزهایی که از نسلهای گذشته، این زبان و ادبیات و فرهنگ را دارند منتقل میکنند، میفرستیم؛ آنها هم استقبال میکنند و میخوانند؛ این نقش ادبیات است، که به نظر بنده بسیار حائز اهمیت است؛ این را شما باید در محیطهای ادبیاتی اثبات کنید.»

منبع: روزنامه ایران