فرهنگ‌نويسي در ايران پيشرفت قابل توجهي داشته است

1385/10/24 ۰۳:۳۰

خسرو ناقد:
فرهنگ‌نويسي در ايران پيشرفت قابل توجهي داشته است رونويسي و کتاب‌سازي از آفت‌هاي فرهنگ‌نويسي ما هستند

خسرو ناقد:
فرهنگ‌نويسي در ايران پيشرفت قابل توجهي داشته است رونويسي و کتاب‌سازي از آفت‌هاي فرهنگ‌نويسي ما هستند

به‌اعتقاد خسرو ناقد، بي‌شک فرهنگ‌نويسي در ايران نسبت به ‌چند ‌دهه‌ي پيش، پيشرفتي قابل توجه داشته است؛ چه به‌لحاظ کيفي و چه از نظر کمي.
اين فرهنگ‌نويس و مترجم ساكن آلمان در گفت‌وگويي با خبرنگار خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا)، همچنين عنوان كرد: کارهايي که در يکي دو دهه‌ي گذشته، بويژه در زمينه‌ي فرهنگ‌هاي دوزبانه و آن‌هم بيش‌تر انگليسي - فارسي انجام شده است، کمابيش با گذشته قابل قياس نيست. در گستره‌ي فرهنگ‌هاي فارسي هم در سال‌هاي اخير يکي دو کار تازه و خوب انجام شده که فرهنگ هشت‌جلدي «سخن» از آن جمله است
. او در ادامه متذكر شد: البته همان‌گونه که اشاره کردم، اين ارزيابي را بايد نسبي تلقي کرد؛ چرا که از تمدن و فرهنگ و زبان و مردمي سخن در ميان است، که پيشينه‌ي چند صد ساله در تأليف و تدوين دانش‌نامه و فرهنگ زبان دارد. در زبان فارسي براي مثال، فرهنگ «لغت فرس» اسدي طوسي يا «فرهنگ مجموعة‌الفرس» تأليف ابوالعلاء عبدالمومن جاروتي را در دست داريم، که نگارش آن به‌نيمه‌ي دوم قرن هشتم هجري قمري مي‌رسد. ناگزير پيشرفت‌هاي چند دهه گذشته را در زمينه‌ي فرهنگ‌نويسي، به‌رغم اهميت و ارزش آن‌ها، نمي‌توان بيش از آني که هست، نشان داد. هنوز راهي بس دراز در پيش روست. با اين همه، راهي که ما امروز ادامه مي‌هيم، کوشش در به‌کارگيري معيارها و روش‌هاي مدرن و اسلوب و ابزار جديد در کار فرهنگ‌نويسي است، با توجه به‌ نيازي مبرم که در مواجهه با دانش‌هاي جديد در حوزه‌ي زباني داريم.
ناقد همچنين يادآور شد: از اين‌رو فرهنگ‌نويسي کنوني بخشي از پيشرفت خود را مديون فناوري جديد است. برنامه‌هاي کامپيوتري پيشرفته با امکانات چندزبان‌نويسي و غلط يابي و غلط گيريِ خودکار و ويرايش و صفحه‌آرايي موجب شده است که کار فرهنگ‌نگاري شتاب و گسترش بيش‌تري پيدا کند. به‌همين خاطر است که مي‌بينيم حتا يک مؤلف هم با ابزار‌هاي کاري جديد، به‌تنهايي مي‌تواند فرهنگ زبان تأليف کند، که البته باز هم نيازمند ويراستار و بازبين است. افزون بر اين در عصر «جهاني شدن» و در دوراني که نياز به‌فراگيري حداقل يکي دو‌ زبان ديگر جز زبان مادري، از الزامات پيشرفت در شغل و حرفه و حيات اجتماعي اکثر افراد جامعه است، ناگزير فرهنگ‌نگاري نيز که دانشي تخصصي است، بايد پاسخ‌گوي اين نيازها باشد.
مترجم «مرگ را با تو سخني نيست» (گزيده‌ي شعرهاي اريش فريد) در ادامه‌ي اين موضوع گفت: حال تصور کنيد که امکانات امروزي در اختيار فرهنگ‌نويسان سخت‌کوش و متبحري چون مرحوم علي‌اکبر دهخدا يا دکتر محمد معين مي‌بود! تمام کارهاي شاق و طاقت‌فرسايي چون فيش‌برداري و استخراج مثال‌ها و تصحيح و حروف‌چيني سنتي و بازخواني و غلط گيري و غيره که ده‌ها سال به‌طول انجاميد، در عرض دو سه سال مي‌توانست انجام گيرد. براي نمونه، استخراج مثال‌ها براي هر مدخل که مؤلفان فرهنگ دهخدا با زحمت بسيار از متون کهن بيرون مي‌کشيدند، امروز که حداقل متن ديوان شاعران نام‌دار بر روي لوح‌هاي فشرده ثبت و ضبط شده است، با چشم برهم‌زدني قابل اجراست. البته در همان دوران و با همان امکانات محدود، فرهنگ‌هايي تأليف و منتشر شد که با گذشت بيش از نيم قرن هنوز از اعتبار و اهميت بسيار برخوردارند؛ گرچه بي‌نياز از ويراست جديد و نوآوري هم نيستند.
ناقد در اين‌باره مثال زد: نخست کار عظيم علي‌اکبر دهخدا که پس از مرگ او با تلاش و کوشش محمد معين به‌انجام رسيد، در تاريخ فرهنگ‌نگاري ايران کاري بود کارستان، که گمان ندارم به ‌اين زودي‌ها چنين گنجينه‌اي با اطلاعات جديد و آگاهي‌هاي تازه بتواند به‌روز و منتشر شود. منظورم همانند اثري چون «بروک‌هاوس» در آلمان است، که هم دانش‌نامه و هم فرهنگ لغات است و تقريباً هر سال به ‌مطالب آن افزوده و به‌روز مي‌شود. چند مورد ديگر هم در زمره‌ي کارهاي استثنايي است. يکي «فرهنگ تاريخي زبان فارسي» که هنوز که هنوز است در نوع خود بي‌نظير و در شمار فرهنگ‌هاي معتبر و ماندني است. دريغا که ادامه‌ي کار و انتشار اين فرهنگ که «بنياد فرهنگ ايران» به‌همت دکتر پرويز ناتل خانلري و با همکاري گروهي از پژوهشگران و زبان‌شناسان منتشر مي‌کرد، درنهايت تعطيل شد و فقط جلد نخست آن در دست است.
مترجم «در سايه‌ي مرگ و ماه» (گزيده‌ي شعرهاي لوركا) افزود: يکي ديگر از فرهنگ‌هاي معتبر که آن هم از انتشارات «بنياد فرهنگ ايران» بود، «فرهنگ اصطلاحات علمي» است، با تعريف دقيق و معادل هر اصطلاح به ‌دو زبان فرانسوي و انگليسي که شامل معادل‌هايي براي اصطلاحات علوم رياضي، نجوم، فيزيک، شيمي، زمين‌شناسي، جانور‌شناسي و گياه‌شناسي است. اين فرهنگ هم حاصل کار گروهي از محققان و مترجمان نام‌دار چون احمد آرام، پرويز ناتل ‌خانلري، حسين گل‌ گلاب، پرويز شهرياري، ضياءالدين باقري، عبدالکريم قريب، احمد ايراني و ديگران بود و بيش از چهار دهه پيش از اين يعني در سال 1349 منتشر شد. البته اين بنياد، چند فرهنگ ديگر نيز در کارنامه‌ي خود دارد که «فرهنگ اصطلاحات منطقي» تأليف دکتر محمد خوانساري از جمله آن‌هاست.
ناقد سپس خاطرنشان كرد: از اين استثناها که بگذريم و فرهنگ‌هاي گذشته را با کارهاي امروز که مقايسه کنيم، مي‌بينيم هم معيارها به استاندارهاي بين‌المللي فرهنگ‌نويسي نزديک شده و هم با به‌کارگيري فناوري‌هاي جديد در صنعت نشر، کيفيت کارها بهتر و شکيل‌تر شده است. البته هنوز آن‌چنان که بايد و شايد، شاهد نوآوري و ابتکارت تازه در اين زمينه نيستيم. شايد تنها نمونه فرهنگ‌نويسي مدرن، فرهنگ انگليسي – فارسي «هزاره»، کار مشترک علي‌محمد حق‌شناس، حسين سامعي و نرگس انتخابي است، که چند سال پيش از اين به‌همت انتشارات فرهنگ معاصر منتشر شد و کمابيش با معيارهاي بين‌المللي مطابقت دارد.
اين پژوهشگر در بخشي از گفت‌وگويش با ايسنا درباره‌ي مهم‌ترين آسيب‌هايي كه متوجه كار فرهنگ‌نويسي است، گفت: يکي از آفات در اين زمينه، انتشار پي‌درپي و بدون ويراست جديد فرهنگ‌هايي است که از تأليف آن‌ها چند و چندين سال گذشته است، بي‌آن‌که در مدخل و معادل‌هاي آن‌ها و شيوه‌ي نگارش‌شان تجديد نظري صورت گيرد يا به‌روز شود. اين کار از اعتبار فرهنگ‌ها مي‌کاهد و رفته‌رفته آن‌ها را کم‌ارزش مي‌کند.
--پويايي زبان و ورود صدها و بلکه هزاران واژه و اصطلاح تازه از دانش‌هاي گوناگون و نيز از زبان محاوره‌يي به‌گستره زبان، ايجاب مي‌کند که فرهنگ‌ها حداقل هر 10 سال يک‌بار با ويراست جديد و افزايش واژه‌هاي تازه و احتمالاً حذف واژه‌هاي منسوخ، به‌روز و منتشر شوند. بخصوص که در حال حاضر امکانات تکنيکي اين کار هم فراهم است. در حالي‌که ما در بازار کتاب ايران شاهديم که مثلاً فرهنگ دوزبانه‌اي که از تأليف و انتشار آن بيش از 40 سال مي‌گذرد، با عنوان‌هاي مختلف و طرح روي جلد رنگارنگ، سال‌هاست که بدون کلمه‌اي تغيير منتشر مي‌شود. در واقع ناشر با سوءاستفاده از شهرت و اعتبار مؤلف، به‌ نام و ارزش کار او لطمه مي‌زند. در صورتي که با نبود مؤلف، ناشر مي‌تواند و بايد مؤلف کاردان يا گروهي از مؤلفان کارشناس را به ‌استخدام درآورد، تا اين اثر ارزشمند را بازبيني، ويراست و به‌روز کنند؛ کاري که مثلاً تا حدي درباره‌ي فرهنگ‌هاي دوزبانه سليمان حييم انجام شده است.
ناقد افزود: افزون بر اين، در ايران با پديده‌اي در زمينه‌ي انتشار فرهنگ زبان، بخصوص فرهنگ‌هاي دوزبانه، مواجهيم که من حداقل در کشورهاي اروپايي نمي‌توانم حتا يک نمونه از آن‌را نشان دهم. متأسفانه در ايران ناشراني که هيچ‌گونه سابقه و تجربه‌اي در امر انتشار فرهنگ زبان نداشته‌اند، اقدام به ‌انتشار فرهنگ مي‌کنند. براي من شگفت‌آور و پرسش‌برانگيز است که مثلاً وقتي مؤلفي - اغلب ناشناس - فرهنگ خود را به‌دست مؤسسه‌ي انتشاراتي که اصولاً تا کنون انتشار هيچ‌گونه فرهنگ زباني در کارنامه‌ي خود نداشته است، مي‌دهد، ناشر چگونه بررسي و ارزيابي کتاب را انجام مي‌دهد؟ آيا سپردن کار به‌دست کسي که مثلاً با يک زبان خارجي آشناست، براي ارزيابي و سنجش کار کافي است؟ آيا کافي است که نياز خيل عظيم جوانان براي فراگيري زبان‌هاي خارجي را بهانه و به ‌تقاضاي بازار کتاب بسنده کرد و فرهنگ دوزبانه‌اي را بدون بررسي کافي در اعتبار و ارزش آن منتشر کرد؟
وي متذكر شد: در کشورهاي اروپايي ناشران فرهنگ‌هاي زبان مشخص و نام‌دار و انگشت‌شمارند. اصولاً هيچ مؤلف فرهنگ زبان به‌سراغ مثلاً فلان ناشر ادبيات داستاني يا کتاب‌هاي علوم اجتماعي نمي‌رود، تا کار خود را آن‌جا عرضه کند. اگر هم چنين کاري کرد، ناشر او را به ‌ناشران معتبر و باسابقه‌ي فرهنگ زبان رجوع مي‌دهد. تازه حتا اگر ناشري هم بدون پيشينه انتشار فرهنگ، به ‌انتشار فرهنگ زبان اقدام کرد، کم‌تر خريداري حاضر به‌ خريد چنين کتابي است.
مؤلف «فرهنگ آلماني - فارسي و فارسي - آلماني» سپس درباره‌ي كتاب‌سازي در زمينه‌ي فرهنگ‌نويسي گفت: معلوم است که با در دسترس بودن امکانات جديد، سوءاستفاده‌هايي نيز صورت مي‌گيرد. کافي است که کامپيوتر و چند ماشين‌نويس جوان که به‌دنبال کارند، در اختيار ناشري قرار داشته باشد، تا در عرض چند ماه از فرهنگ‌هاي دوزبانه‌ي گوناگون که در بازار کتاب موجود است، مدخل‌ها و معادل‌ها را دست‌چين کند و به‌عنوان کتابي مستقل و با قيمت ارزان به ‌بازار عرضه کند. امروز يکي از آفات فرهنگ‌نويسي در کشور ما رونويسي و بازنويسي و گسترش کتاب‌سازي و بي‌اعتنايي به‌حقوق مؤلف است. متأسفانه هيچ مرجعي نيز خود را مسؤول پي‌گيري خلاف‌کاري‌ها نمي‌داند. بازار کتاب نيز چنان آشفته و بي‌ضابطه است که فرصت‌طلبان را به‌خلاف‌کاري دعوت مي‌کند!
او ادامه داد: معلوم است که ناشري کتاب‌ساز با اجير کردن چند ماشين‌نويس جوان و هزينه‌اي ناچيز، قادر است کتاب‌هايش را ارزان‌تر به ‌بازار عرضه کند، در صورتي‌که ناشري که چندين سال هزينه و حقوق مؤلف و ويراستار و کارمندان خود را پرداخته است تا بتواند فرهنگ زبان معتبر و موثقي منتشر کند، ناگزير بايد تمام هزينه‌ها را در قيمت کتاب لحاظ کند. تأسف‌آور آن‌که کتاب‌فروشان هم که درصد بيش‌تري از فروش کتاب ناشران کتاب‌ساز نصيب‌شان مي‌شود، در صورت نظرخواهي خريداران، طبعاً چنين کتاب‌هايي را به ‌آنان توصيه مي‌کنند
. خسرو ناقد همچنين درباره‌ي تأثير سن و تجربه در كار يك فرهنگ‌نگار، متذكر شد: کساني هستند که در سنين جواني با داشتن دانش اوليه در اين زمينه به‌فرهنگ‌نويسي روي مي‌آورند و در کنار فرهنگ‌نويسان باتجربه و همکاري با آنان، تبحر و تجربه‌ي کافي کسب مي‌کنند. اين‌که فرهنگ‌نويس دوزبانه – در هر سن و سالي که باشد – مي‌بايد حداقل بر دو زبان مبدأ و مقصد اشراف و تسلط کافي داشته باشد و چم و خم و ريزه‌کاري‌هاي زبان‌هاي مورد استفاده‌ي خود را به‌خوبي بشناسد و خلاصه به ‌ابزار و فنون کارش مسلط باشد، جزو بديهيات است و جاي بحث و گفت‌وگو ندارد. حال اگر تجربه‌اي نيز در ترجمه متون داشته باشد، به‌ ارزش کار او افزوده مي‌شود. مشکل آن‌جا آغاز شروع مي‌شود که عده‌اي آشنايي با زباني خارجي و اشتغال به ‌ترجمه را با کار فرهنگ‌نويسي اشتباه مي‌گيرند.
او در ادامه تصريح كرد: شگفت و شنيدني آن‌جاست که مثلاً روزنامه‌نگاري يا مترجمي جوان يا حتا کسي که در رشته‌ي زبان‌شناسي تحصيل کرده باشد، سه فرهنگ از سه زبان کاملاً متفاوت را هم در کارنامه خود داشته باشد؛ زبان‌هايي که فراگيري آن‌ها هر کدام عمري مي‌طلبد، چه رسد که بتوان در مدتي کوتاه سه فرهنگ دوزبانه هم از اين زبان‌ها تأليف و منتشر کرد. خبرگزاري دانشجويان ايران


خان احمدی