1392/12/11 ۱۰:۳۳
منبع‌شناسي تعليم و تربيت مخصوصاً مي‌تواند به مديران مدارس سراسر كشور كمك كند تا كتابخانه‌اي درخور استفاده خود و معلمان و مربيان و مدرسه خود به وجود آورند و مدرسه را به محيطي توأم از علم و عمل مبدل سازند. همچنين مي‌تواند به تناسب موضوع، پژوهشگراني را كه درصدد تأليف كتاب يا نگارش پايان‌نامه يا مقاله هستند، از پژوهشهايي كه تاكنون به انجام رسيده باخبر سازد و از دوباره‌كاري مصون دارد. بايد توجه داشت كه اين مجموعه، هرچند بسيار مفصل و سودمند است، گام نخست طرح گسترده منبع‌شناسي اين حوزه مهم معرفت است كه اميد مي‌رود با همت دو نهاد فرهنگي مزبور هرچه كاملتر و روزآمدتر توليد و عرضه گردد.
كتاب حاضر، بخش اول از طرح كلان و جامع منبع‌شناسي تعليم و تربيت است كه ارائه كامل و روزآمد تأليفات، تحقيقات و نگاشته‌هاي مربوط به اين شاخه مهم معرفت را هدف گرفته است. در اين مرحله بيش از 6500 منبع (عمدتاً فارسي) مأخذشناسي و موضوع‌بندي شده و بيشتر منابع نيز داراي چكيده‌هاي راهنما مي‌باشند. منابع اين كتاب‌شناسي شامل كتاب، مقاله (اعم از مقاله‌هاي نشريه،دايره‌المعارف و مجموعه مقالات) و پايان‌نامه و رساله‌هاي دانشگاهي است. براي استفاده بهينه از اين اثر، بايد دانست:
1ـ پژوهشها و مصاديق مربوط، عمدتاً منابع و آثاري است كه به تعليم و تربيت، بر پايه مهمترين مباني و ويژگيهاي آن پرداخته‌اند.
2ـ از آنجا كه برخي منابع درباره موضوع خاصي بحث نكرده، موضوعات متعددي را شامل مي‌شوند، هر منبع را براساس موضوع اصلي و غالب آن معرفي كرده‌ايم. شايد اشاره‌اي فهرست‌وار به موضوعات اصلي اين منبع‌شناسي خالي از فايده نباشد:
كليات علوم تربيتي؛ به تفصيل در اين شاخه از آداب تعليم و تربيت در آموزههاي اسلامي، نظريه‌هاي آموزش و پرورش و اصول و مسائل كلّي تعليم و تربيت، بحث شده است. جامعه‌شناسي آموزش و پرورش، منابعي كه از جنبه‌هاي اجتماعي تعليم و تربيت و مباني نظري اين مبحث بحث مي‌كنند، در اينجا گنجانده شده‌اند.
كتاب‌شناسي آموزش و پرورش؛ برخي از كتب و منابع مربوط به آموزش و پرورش در اينجا معرفي شده‌اند.
وحدت حوزه و دانشگاه؛ مباحث و تحليل‌هايي كه درباره نحوه ارتباط حوزه علميه و دانشگاهها در بعد از انقلاب مطرح گرديد، در اينجا آمده است.
يادگيري؛ منابع اين شاخه عهده‌دار بررسي منابع نظري يادگيري، مشكلات يادگيري و بررسي و حل اين مشكلات هستند.
كتاب و كتابخواني؛ منابعي كه درباره ارزش و اهميت مطالعه به عنوان يكي از اهداف و غايات آموزش و پرورش بحث مي‌كنند، در اينجا گنجانده شده‌اند. جنبه‌هاي پژوهشي كتابخواني و نقش آن در توسعه علم را از اين موضوع خارج شده است.
تاريخ آموزش و پرورش؛ از پيشينه تعليم و تربيت در سنت فرهنگي مسلمانان و تاريخ آموزش و مدارس جديد، در اينجا بحث شده است.
نهادهاي آموزشي؛ اين شاخه به مباحث مربوط به نظام آموزشي ـ تربيتي حوزه‌هاي علميه، مدارس، دانشگاهها و مساجد اختصاص دارد.
حوزه‌هاي علميه؛ درباره نظام تعليم و تربيت حوزه علميه و تاريخ مدارس علميه، تحولات و چالشها و نظام تربيتي طلاب بحث شده است. يك بخش عمده اين شاخه، شناسايي بسياري از حوزه‌هاي علميه شهرها و مناطق اسلامي است. البته برخي از مباحث مرتبط و هم‌سطح در شاخه مدرسه و شاخه دانشگاه معرفي شده‌اند.
دانشگاهها؛ معرفي نظام آموزشي و پرورشي دانشگاههاي ايران و جوامع اسلامي و تاريخ آشنايي با دانشگاههاي جديد و نيز بحث از رابطه اسلام و دانشگاه كه در قالب پرورش دانشگاه مي‌گنجد، در اينجا آمده است.
مدارس؛ تاريخ مدرسه و معرفي مدارس ايران و مناطق اسلامي موضوع اين شاخه است. برخي از اطلاعات مرتبط با تعليم و تعلم در حوزه علميه و دانشگاه، در اينجا گنجانده شده‌اند.
مساجد؛ اين شاخه به دليل نقش آموزش تربيتي مسجد در اسلام، به شناسايي منابعي پرداخته كه اين جنبه را توصيف كرده و منابع مربوط به فقه و سياست و فرهنگ در مسجد، ناديده گرفته شده‌اند.
آموزش از ابتدايي تا متوسطه؛ مجموعه مباحث و منابعي كه از وضع آموزش در دوره‌هاي آموزشي در مدارس جديد بحث مي‌كنند و به توصيف ويژگيها و مشكلات دوره پيش‌دبستان و ابتدايي تا متوسطه مي‌پردازند. موضوع اين شاخه‌اند. شاخه آموزش بزرگسالان و آموزش دختران برخي ديگر از اطلاعات مرتبط را، پوشش داده‌اند.
آموزش زنان؛ اين شاخه از وضع تعليم و آموزش دختران و زنان از آغاز تا پايان دوره متوسطه بحث مي‌كند و برخي از اطلاعات مرتبط با آن را مي‌توانيد در آموزش عالي و آموزش ابتدايي ببينيد.
آموزش عالي؛ از وضعيت آموزش و تحصيل در سطح دانشگاه و مسائل آن بحث مي‌كند و اطلاعات مرتبط ديگر را مي‌توانيد در دانشگاه و نظامهاي آموزش ببينيد.ارزشيابي آموزش؛ مجموعه منابع مربوط به نحوه امتحان و آزمايش دانش‌آموزان و مسائل مربوطه، موضوع اين شاخه‌اند. اطلاعات و منابع ديگر، در برنامه‌ريزي آموزشي و نظامهاي آموزشي و آموزش ابتدايي آمده‌اند.
برنامه‌ريزي آموزشي؛ اصول و مباني و نيازهاي آموزشي كه بايد در تدوين كتب و مواد درسي لحاظ شوند، معرفي شده‌اند. اين شاخه ارتباط وثيق با ارزشيابي آموزشي دارد و نتيجه عملي اين مبحث در ارزشيابي به ثمر مي‌نشيند. توسعه آموزش، بحث از ضرورت تحول در سوادآموزي و ارتقاي سطح سواد و توسعه فراگير و نقش اعلاميه‌هاي جهاني در توسعه آموزشي، موضوع اين شاخه است. از جنبه‌هاي ديگر اين بحث مي‌توان در نهضت سوادآموزي و اصلاح نظام آموزشي مطلع شد.
دانش‌آموزان؛ وضع تربيتي و آموزشي دانش‌آموزان و نيازسنجي و روان‌شناسي اين گروه آموزشي تا جايي كه در بحث آموزش و پرورش نقش ايفا كند، در منابع اين شاخه مطرح شده است.
دانشجويان؛ وضع تربيتي و آموزشي دانشجويان و نيازسنجي و روان‌شناسي اين گروه آموزشي تا جايي كه در بحث آموزش و پرورش نقش ايفا كند، در منابع اين شاخه مطرح شده است.
روشهاي آموزش؛ مجموعه راهكار‌‌ها و سبكهاي آموزشي كه در آموزههاي اسلامي و در مباحث نظري محققان طرح شده، در اينجا معري گرديده‌اند.
مديريت آموزشي؛ نحوه رهبري سازمان مدرسه و روشهاي نظارتي و مديريتي مدارس موضوع اين شاخه است.
معلم و مربي؛ اطلاعاتي كه درباره اهميت و جايگاه معلمان و استادان تعليم و تربيت و مسئوليت آنها وجود دارد، در اينجا گردآوري شده است.
نظامهاي آموزشي؛ هدف اين مبحث بررسي وضع آموزش در كشورهاي مختلف از ايران، آمريكا، ژاپن و ديگر كشورها و تفاوتها و مشكلات آنها در امر آموزش است. در شاخه اصلاح نظام آموزشي اطلاعات مرتبط ديگري آمده است. تدريس؛ منابع مربوط به روشها و مهارتها و سبكهاي معلمان و مربيان در تدريس و نيز نحوه تدريس عالمان اسلامي، دراينجا معرفي شده‌اند.
تربيت؛ الگوهاي تربيتي، ديدگاه قرآن و احاديث و سيره و سنّت عالمان اسلامي به عنوان اسوه‌‌ها و الگوها موضوع اين مبحث است. در شاخه تربيت ديني و تربيت در قرآن، اطّلاعات مرتبط ديگري آمده است.
پژوهشهاي تربيتي؛ درباره برخي از تحقيقات و تلاشهاي پژوهشي در موضوع تربيت بحث شده است.
تربيت جنسي؛ از جنبه‌هاي تربيتي غريزه جنسي جوانان و نوجوانان مخصوصاً دانش‌آموزان بحث شده و اطّلاعات مفيدي براي مراقبت و سالم‌سازي معرفي شده است.
تفسير تربيتي قرآن؛ برخي از تفاسير قرآن كه روش تربيتي دارند موضوع اين شاخه‌اند. اطّلاعات ديگر در تربيت ديني و تربيت در قرآن گنجانده شده‌اند.
خانواده و تربيت؛ عمده اين مبحث بررسي نقش والدين و نقش خانواده در تربيت فرزندان و دانش‌آموزان است.
روشها و عوامل تربيت؛ مجموعه عوامل و روشهاي مؤثر در تربيت، از ديدگاههاي مختلف بررسي شده‌اند. شاخه مرتبط با آن، نظريه‌هاي آموزش و پرورش است. و نهايتاً شاخه تربيت بدني، مبحث ديگري است كه در آن، منابع مربوط به ورزش و تفريح و بازي از ديدگاه تعليم و تربيت گنجانده شده است.
منشورات حوزه تعليم و تربيت: در پايان با استفاده از كتاب مرجع فوق، نگاهي اجمالي مي‌كنيم به برخي اعداد و ارقام پيرامون تأليفات و منشورات حوزه تعليم و تربيت تا سال 1391. براساس يكي از نمودارهاي ارائه شده كه بررسي پراكندگي پديد‌آورندگان پراثر در كل منابع مكتوب را هدف قرار داده، دكتر خسرو باقري با بيش از 50 اثر پركارترين مؤلف حوزه تعليم و تربيت بوده است. پس از وي به ترتيب دكتر علي شريعتمداري با 40، حجت‌الاسلام عليرضا اعرافي با 35، دكتر علي قائمي با 32، آيت‌الله سيدعلي خامنه‌اي با 30، دكتر احمد بهشتي با 26، محمود مهرمحمدي با 25 و استاد شهيد مرتضي مطهري با 23 اثر تأليفي، فعالترين نويسندگان و پژوهشگران عرصه تعليم و تربيت اسلامي بوده‌اند.
نمودار پراكندگي پركارترين ناشران، نشان‌دهنده آن است كه سازمان مطالعه و تدوين كتب علوم انساني دانشگاهها (سمت) با نشر بيش از 50 عنوان كتاب درباره تعليم و تربيت، فعالترين ناشر اين حوزه بوده است. پس از نشر مزبور، بوستان كتاب قم با 47 اثر، موسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني(ره) با 36، انتشارات دانشگاه تهران با 31، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با 30، انتشارات اميركبير با 28، انجمن اوليا و مربيان با 27 و دانشگاه پيام نور با 26 عنوان، ديگر ناشران پركار حوزه تعليم و تربيت اسلامي بوده‌اند.
اما نشريه پركار اين حوزه، مجله با سابقه «پيوند» است كه با چاپ حدود 150 مقاله مرتبط، گوي سبقت را از ديگران ربوده است. مجله معتبر تعليم و تربيت با بيش از يكصد، نشريه مسجد با 90، مجله درسهايي از مكتب اسلام با 81، مجله حوزه با 78، و نشريه پيام زن با ارائه 70 مقاله، از ديگر مجلات فعال تعليم و تربيت اسلامي مي‌باشند.
اما از جهت زبان آثار تأليفي زبان فارسي با فراواني حدود 5000 منبع بيشترين آمار را به خود اختصاص داده و پس از آن، زبان عربي با حدود 400 اثر در مرتبه دوم و زبان انگليسي و اردو نيز به ترتيب با 80 و حدود 10 عنوان رده‌هاي بعدي كتابهاي مورد بررسي تعليم و تربيت اسلام را به خود اختصاص داده‌اند.
نمودار پراكندگي كتابها براساس محل چاپ نشان‌دهنده آن است كه شهر تهران در ايران با حدود 1000 عنوان، پيشتاز نشر منابع تعليم و تربيت بوده است. قم، مشهد، بيروت در لبنان، قاهره در مصر و اصفهان ايران نيز رتبه‌هاي دوم تا ششم پركارترين شهرهاي چاپ و نشر آثار مرتبط با تعليم و تربيت اسلامي بوده‌اند.
آخرين نمودار از نمودارهاي مورد بررسي، به فراواني كتابها براساس نوبت چاپ اختصاص دارد. در اين ارزيابي، حدود 1500 عنوان كتاب براي اولين بار به چاپ رسيده‌اند. كتابهايي كه به چاپ دوم تا پنجم دست يافته‌اند نيز حدود 500 اثر بوده‌اند.
منابع و مأخذ:
ـ مؤسسه پارسا و كانون مدارس اسلامي، منبع‌شناسي تعليم و تربيت، 2 جلد، قم: موسسه اطلاع‌رساني اسلامي مرجع، 1391.
ـ مؤلفان حوزه و دانشگاه آراي دانشمندان مسلمان در تعليم و تربيت و مباني آن،4 جلد، تهران: انتشارات سمت و پژوهشكده حوزه و دانشگاه، 1379 و 1380.
ـ شريعتمداري، علي، اصول و فلسفه تعليم و تربيت، تهران: انتشارات اميركبير، 1364.
ـ شكوهي، غلامحسين، مباني و اصول آموزش و پرورش، مشهد: به نشر
اسلام و مسأله تعليم و تربيت / امير حسين شرافت - بخش دوم و پاياني
کاربر گرامی برای ثبت نظر لطفا ثبت نام کنید.
کاربر جدید هستید؟ ثبت نام در تارنما
کلمه عبور خود را فراموش کرده اید؟ بازیابی رمز عبور
کد تایید به شماره همراه شما ارسال گردید
ارسال مجدد کد
زمان با قیمانده تا فعال شدن ارسال مجدد کد.:
قبلا در تارنما ثبت نام کرده اید؟ وارد شوید
فشردن دکمه ثبت نام به معنی پذیرفتن کلیه قوانین و مقررات تارنما می باشد
کد تایید را وارد نمایید