کهنه یادداشت

خیام نه عارف به معنای متعارف کلمه است (گیرم بسیاری از اهل تصوف او را از خود می دانند)، و نه فیلسوفی مشایی ست، نه فقیه است و نه شاعر عهد خود – چرا که شخصیت شاعر او به دقت تمام زیر ظاهر دانشمندش پنهان بود و نخستین اشاره به چند رباعی او بیش از یکصد سال پس از مرگش کشف شد. با این حال می دانیم که این انسان بی بدیل، ریاضی دانی برجسته و منجمی پرآوازه بود که تقویم خورشیدی را اصلاح کرد و در اکثر علوم دوران خود استادی مسلم بود.

در این تحقیق به مقایسۀ دو مفهوم اساسی قیامت و معاد در عرفان اسلامی و هندو پرداخته ایم و کوشیده ایم وحدت دید این دو بینش را دربارۀ مفاهیم مذکور نشان دهیم. پیش از آنکه به اصل مطلب بپردازیم ضروری است سخنی چند دربارۀ نحوۀ برداشت و روشی که در این مطالعه برگزیده ایم بگوییم، زیرا نخستین مسأله ای که در یک چنین تحقیقی به چشم می خورد، اینست که چگونه می توان مفاهیم عرفانی جهانبینی های مختلف را که به ظاهر هیچ وجه اشتراکی با هم ندارند، مقایسه کرد؟

علت اینکه ما به جای علم یا آگاهی کلمۀ بینش را به کار می بریم، اینست که در کلمۀ بینش شایدنوعی دید و شناخت بی واسطه و حضوری مستتر باشد، زیرا شناخت اساطیری چنانکه بعد معلوم خواهد شد علمی است به غایت مرموز و حتی می توان گفت سحرآمیز. هیچیک از مقولات متعارف عقل استدلالی مانند رابطۀ علت و معلول، جوهر و عرض، زمان و مکان، بدانگونه که در عقل استدلالی از آنها یاد می شود، نه فقط با جهانبینی اساطیری منطبق نیست، بلکه هم جه بسا که معکوس جلوه می کند.

جشن نوروز یکی از کهن ترین آداب نژاد ایرانیست و هرچند که در اوستا تصریحی بدان نیست ولی از قراین پیداست که چون نوروز در روز هرمزد از ماه فروردین واقع می شود و نام آن روز نام بزرگترین مبدأ مذهب زرتشت است جشن نوروز از آئین های قدیم مذهب پدران ما بوده است و چون اطلاعات دقیقی که از ایران قدیم داریم منحصر به دورۀ ساسانیان است نمی دانیم که در زمانهای پیش از آن و مخصوصاً در عهد هخامنشیان آئین نوروز در دربار ایران چه بوده است....

شاهنامه یادگار جاویدان فردوسی، دریایی زرف و منبعی بس بزرگ برای پژوهش در زمینه های مربوط به زبان و فرهنگ و معنویات قوم ایرانی است. در این اثر عالیقدر همه جا عشق سرشار فردوسی به آئین و سنتهای اصیل باستانی جلوه گر است. آیین و سننی که تار و پور آن با احساس و اندیشۀ مردم این مرز و بوم پیوند ناگسستنی دارد و ریشه های آن در اعماق روح نسلهای ایرانی نهفته است. سنتهایی چون نوروز و سده و مهرگان که هر یک در خلال سخن دلنشین فردوسی مقامی بس ارجمند است...

برای اینکه دریابیم فروردین چگونه جشنی است، ناگزیر باید به اختصار از شمار سال و ماه و روز در ایران باستان یاد کنم. در آغاز باید گفته شود که جشن نوروز مانند همه جشنهای دیگر دینی بوده که آئین دینی به جای می آوردند و به ستایش می پرداختند. خود واژه جشن که در اوستا یسن و در سانسکریت یجن و در پهلوی یزشن آمده به معنی ستایش و پرستش است، در پیشانی جشن نوروز یا فروردین جشنی است که اکنون چهارشنبه سوری خوانیم. شب هنگام به پیشباز فروردین آتش می افروزند و شادی می کنند که آنرا جداگانه یاد کرده ام. به کوتاهی یادآور می شوم که چرا جشن فروردین را به جمشید باز خوانده اند.

نیاکان ما به هنگام فروردین که جهان تازگی از سر می گیرد و عالم پیر به جوانی می گراید و گل از شاخ و سبزه از خاک می دمد، به افتخار تجدید بدایع عالم، جشنی می گرفتند و این روزگار نو را نوروز می نامیدند.

نوروز کهن ترین و دیرینه ترین جشن ایرانیان، تاریخ نبود که نوروز برگزار می شد. یادی از نوروز شیراز: شیراز که زمستان های نجیب و آرامی دارد از مدتها پیش از رسیدن نوروز سبز و خرم می شود و مردم که به هم می رسند مژده می دهند که: "بوی بهار می آید." به راستی هم همینطور است. درختها به سبزی می زنند و دشتها پوشیده از علف نورسته، چشم را نوازش می دهند و بوی بهار در هوا موج می زند.

صابئین که اسامی مختلف این قوم و فرقۀ دینی عبارتست از صابة البطایح – ماندائی – مغتسله – ناصوری، و ما از ان میان اصطلاح قرآن را اختیار کرده آنها را به اسم صابئین خواندیم – امروز قومی است که به نام «صبّه» نامیده می شود. در این موضوع باید به فرق بین قوم و دین توجه داشت.

وزنی که شاهنامۀ فردوسی بدان سروده شده و از بس در زبان فارسی منظومه های مختلف بدان سروده اند معروف ترین و رایج ترین اوزان شعر فارسی شده است در میان عامۀ مردم ایران به «بحر متقارب» معروف شده است و حال آنکه نام درست آن قطعاً «بحر متقارب» است.