امامزاده معصوم

امامزاده معصوم \emām-zāde maʾsūm\، زیارتگاهی در خیابان قزوین، واقع در منطقۀ 10 شهرداری تهران، که بنای آن با شمارۀ 913‘1 در فهرست آثار ملی ثبت شده است.

مقبرۀ امامزاده معصوم از دیرباز بخشی از اراضی بریانک به شمار می‌آمد (بلاغی، 11-12؛ مصطفوی، 234). در گذشته، پلی روی نهر فیروزآباد در مدخل امامزاده، در خیابان قزوین قرار داشت (همو، 196، 235؛ بلاغی، 50؛ تهران‌نگاری، 151، 167)، ازاین‌رو، ورودی امامزاده در خیابان قزوین به «پل امامزاده معصوم» مشهور است. نهر فیروزآباد از شمال محوطۀ امامزاده معصوم وارد این مجموعه می‌شود و طول شمال به جنوب محوطۀ امامزاده را طی می‌کند و با گذر از خیابان قزوین، ازطریق خیابانهای عباسی و رباط‌کریم به سوی جنوب شرقی ادامۀ مسیر می‏دهد (همان، 366).
تعبیر عام «معصوم» برای نام این زیارتگاه، در درجۀ نخست، نشان از آن دارد که نام شخص مدفون در بقعه برای اهالی روشن نبوده، و به همین سبب با چنین عنوانی از او یاد شده است. در قدیم‌ترین کتیبۀ مربوط به این زیارتگاه نیز عبارت «آستانۀ متبرکۀ واجب‌التعظیم امامزاده معصوم»، بدون ذکر نام درج شده بود (مصطفوی، 234-235). 
مکانهای مذهبی با نامهایی مانند امامزاده معصوم یا امامزاده معصوم‌زادگان در مناطق مختلف ایران نمونه‌هایی دارند (ناری، 142، 154). باآنکه در سنگ مزار برجای‌ماندۀ بقعه، نام علی بن حمزه درج شده بود، اما بیشتر ساکنان محلی بر این باور بودند که بانویی در این مقبره مدفون است و حتى در مکاتبات ادارۀ اوقاف در 1372 ش نیز بر چنین امری تأکید شده است ( امامزاده‌ها ... ، 1/ 407)؛ این امر نیز نشانه‌ای دیگر بر عدم شناخت قطعی شخصیت مدفون در بقعه است. همچنین، در آثار مربوط به خاندانهای علوی‌تبار، همچون منتقلة الطالبیة، اثر ابن‌طباطبا که از علویان منطقۀ ری در نخستین سده‌هـای اسلامی نام برده‌اند، از شخصی به نـام علی بن حمزه که ادعـا می‌شود از نوادگان امام محمد بـاقر (ع) است (نک‍ : بلاغی، ۱۲)، نامی در میان نیست. به اظهار برخی نویسندگان دورۀ قاجاریه همچون افضل‌الملک، بقعۀ امامزاده معصوم به شخص شناخته‌شده‌ای از اولاد ائمۀ اطهار منسوب نیست؛ زیرا نام او را در آثار نسب‌شناسان نیافته‌اند (ص 437). بااین‌حال، امروزه همچنان داستانهایی دربارۀ کیستی و چگونگی شهادت امامزاده معصوم در میان اهالی منطقه شهرت دارد ( امامزاده‌ها، همانجا) که صحت آن به لحاظ تاریخی قطعی نیست. نام علی بن حمزه ممکن است این گمان را پدید آورد که وی فرزند امامزاده حمزة بن موسى باشد که در شهرری مدفون است؛ اما برپایۀ برخی منابع، مدفن آن حضرت در شیراز است (ابن‌طباطبا، 190؛ موسوی، 29). بنابراین، تا یک دهه پیش روشن نبود که علی بن حمزۀ مندرج بر سنگ مزار بقعۀ امامزاده معصوم چه کسی است، تا آنکه تولیت آستانۀ امامزاده معصوم در 1390 ش، خبر از رونمایی شجره‌نامۀ این امامزاده داد که بنابر آن، این امامزاده علی بن حمزة بن عبدالله باهر نام دارد و برادر امام محمد باقر (ع)، و از فرزندان امام زین‌العابدین (ع) است («شجره‌نامه ... »، بش‍‌ ).
گذشته از کیستی امامزاده معصوم، دیرینگی بنای بقعه و دیگر بخشهای آن حداکثر به دورۀ صفویه (ح 905-1135 ق/ 1500-1723 م)، و سده‌های 10 و 11 ق بازمی‌گردد ( امامزاده‌ها، ۱/ 408). دو کتیبه در بنای بقعه که تا پیش از گسترش و بازسازی بنا پس از انقلاب اسلامی برجا بودند، اطلاعاتی دربارۀ تاریخ تعمیر بنا در دوره‌های صفویه و قاجاریه داشتند. تاریخ یکی از آنها به سال 1040 ق بازمی‌گشت و دیگری، مربوط به سال 1240 ق بود (برای متن خوانده‌شدۀ کتیبه‌ها، نک‍ : مصطفوی، همانجا؛ امامزاده‌ها، 1/ ۴۰۹). ماده‌تاریخ یکی از کتیبه‌ها «بنای محب علی خیر باد» (1۰40) است (همانجا). افزون‌براین، حجت بلاغی (همانجا) به نقل از معمرین نوشته که میرزا هدایت‌الله، وزیر دفتر، بنای مقبره را تعمیر کرده است. در دوره‌ای که بلاغی از محوطه گزارش می‌دهد (دهۀ ۱۳۵۰ ش)، بخشی از کاشیهای گنبد ریخته بود و اتاقهایی که در صحن امامزاده به مقابر اختصاص داشت، مسکن جمعی از بی‌خانمانان شده بود (همو، ۱۴).
در سالهای پایانی دورۀ قاجاریه، در میان برخی از مردم شهرت یافت که امامزاده معصوم به جای آنکه محل دفن یکی از نوادگان ائمۀ اطهار (ع) باشد، محل دفن یکی از خواجه‌سرایان دربار قاجاریان به نام معصوم است (باستان، 274-275). به‌روشنی مشخص نیست که چرا چنین موضوعی را به مقبرۀ امامزاده معصوم نسبت داده‌اند؛ چنان‌که گذشت، بنا در اواخر دورۀ صفویه ساخته شده است. در کتیبۀ مربوط به تعمیر بقعه در 1240 ق، نام یکی از خواجه‌سرایان قاجاری به‌صورت «مقرب‌الخاقان آغا مرتضى‌قلی خواجه» آمده، که بانی تعمیر بقعه معرفی شده است (مصطفوی، 235). ممکن است او را بانی بقعه دانسته، ‌و تصور کرده باشند که وی بقعه را برای یکی از نزدیکان خود ساخته است.
افضل‌الملک عبارتی دربارۀ امامزاده معصوم دارد که شایستۀ توجه است. او ضمن آنکه مدعی است شخص مدفون در زیر بقعۀ امامزاده را نمی‌شناسد، افزوده است: «بلکه دربارۀ احترام آن مکان بعضی سخنان شنیده‌ام که شرح آن را نمی‌نویسم تا عوام از من دنبال نگیرند» (ص 437). گویا آنچه را که افضل‌الملک قصد بازگویی نداشت، ارتباط گورستان امامزاده معصوم به بهاییان است. بنابه برخی گزارشها، پس از آنکه علی‌محمد باب در تبریز به قتل رسید، جنازه‌اش به تهران منتقل شد و تا ۱۲۸۴ ق در گورستان امامزاده معصوم مدفون بود (شوقی، 3/ 147- 148). این موضوع باعث شده بود در اواخر دورۀ قاجاریه، و به‌ویژه از دورۀ مظفری به بعد، بهاییان به گورستان امامزاده معصوم توجه کنند. فضل‌الله مهتدی، معروف به صبحی که مادرش بهایی بود، گورستان امامزاده معصوم را در آن دوره، گورستان بهاییان دانسته است (ص ۲۷۸). عزّیه خواهر صبح ازل، در 1322 ق در گورستان امامزاده معصوم دفن شد (مدرسی، 198). شهرت اینکه امامزاده معصوم مورد توجه بهاییان و ازلیان بود، ممکن است علت تمایل‌نداشتن نویسندگانی مانند افضل‌الملک به تقدیس و محترم جلوه‌دادن این امامزاده باشد. همچنین شهرت‌یافتن بنای بقعۀ امامزاده با حمایت خواجه جوهر، شاید واکنشی برای کاهش تقدس و احترام به مکانی باشد که در نظر بهاییان محترم جلوه می‌کرد. 
ازآنجاکه امامزاده معصوم در دورۀ قاجاریه در ابتدای جـادۀ تهران ـ ‌قزوین جـا داشت، نخستین قراول‌خـانه، از مجموع ۱۳ قراول‌خـانه‌ای که در مسیـر تهران ـ قزویـن امنیت را تأمین می‌کردند، در این امامزاده مستقر بود (حسام‌السلطنه، 28).
امامزاده معصوم در بیرون از محدودۀ تهران ناصری واقع، و دست‌کم از عهد ناصری، افزون‌بر مکانی مذهبی، گردشگاه و محلی برای گذران اوقات فراغت بود. فاصلۀ نسبتاً کم امامزاده تا تهرانِ اواخر دورۀ قاجاریه، و نیز وجود باغ و گورستانی نسبتاً بزرگ در محدودۀ امامزاده، آن را به تفرجگاهی مناسب تبدیل کرده بود (برای اطلاع بیشتـر، نک‍ : مونـس‌الدولـه، 129 بب‍ ). امـامـزاده معصـوم محلی برای ادای نذورات مؤمنان نیز بود. زنان تهرانی دورۀ قاجاریه نذر می‌کردند از تهران با پای پیاده به زیـارت امامـزاده معصوم و امامـزاده حسن برونـد (نک‍ : مجدالاسلام، 19).
بعضی رجال و مشاهیر دورۀ قاجاریه که در گورستان امامزاده معصوم دفن شده‌اند، عبارت‌اند از: میرزا محمد صدیق‌الملک، رئیس ادارۀ وزارت خارجه در دورۀ مظفری (افضل‌الملک، 436)؛ حسنقلی خان، پسر کمال‌الملک (آشتیانی، 12)؛ میرزا علی آشتیانی، متخلص به میکده، پسر میرزا یوسف آشتیانی (میکده، 64)؛ مترجم‌الممالک («دعوت ... »، 3)؛ یحیى خان تفرشی، شاعر متخلص به سرخوش؛ و میرزا علی صاحب‌عنوان، عارف و شاعر متخلص به میکده ( امامزاده‌ها، ۱/ 414). پس از انقلاب اسلامی و در دهۀ 1380 ش، پیکر 5 تن از شهدای گمنام جنگ تحمیلی را در صحن امامزاده معصوم به خاک سپردند (همان، ۱/ 410).
عرصۀ امامزاده در گذشته، دو صحن در طول یکدیگر داشت. ورود زوار از سمت خیابان (ضلع جنوبی مجموعه) بود؛ آنهـا پـس از عبـور از صحـن اول بـه صحـن دوم می‌رسیدند که مجموعۀ ایوان و بقعه در آن جای داشت (بلاغی، 14). سازۀ اصلی و قدیم‌ترین بخش مجموعه، بنای مقبره است؛ اتاقی مربع‌شکل با جرزهای چهارگانه در گوشه‌هایش، و گنبدی که بر آنها سوار است. گنبد از نوع دوپوش است. ساخت‌مایۀ پوستۀ بیرونی گنبد با باقی اجزاء گنبد، و گنبدخانه متفاوت است؛ ازاین‌رو، احتمال داده‌اند پوشش بیرونی گنبد بعدها به آن افزوده شده باشد. در گذشته، گنبد را با کاشیهای فیروزه‌ای معرق پوشانده بودند و بعدها از نو کاشی‌کاری شده است. بخشی از کاشی‌کاریها مربوط به دوران قاجار است. همچنین ایوان جنوبی را قدیم‌ترین بخش بعد از گنبدخانه می‌دانند و شاید هم‌زمان با احداث بقعه ساخته شده باشد؛ اما تعمیر و تصرف در آن به دورۀ قاجاریه بازمی‌گردد. در دورۀ قاجاریه، ایوانهای شمالی و شرقی و اتاقهایی در دو جناح شرقی و غربی بنا را به مجموعه افزوده‌اند. امروزه بخش قابل ملاحظه‌ای از باغ و گورستان، کاربردهایی تازه یافته، و تأسیساتی برای رفاه زائران همچون فروشگاه و سرویس بهداشتی، حسینیه و مجتمع فرهنگی بر مجموعۀ آستانه افزوده شده است ( امامزاده‌ها، ۱/ ۴۰۷، ۴۰۹، ۴۱۲). 

مآخذ

آشتیانی، اسماعیل، «چهره‌های جاویدان هنر، شرح‌حال و تـاریخ حیات کمال‌الملک»، هنر و مردم، تهـران، 1342 ش، شم‍ 7؛ ابن‌طباطبا، ابراهیم، منتقلة الطالبیة، به کوشش محمد مهدی حسن خرسان، نجف، 1388 ق/ 1968 م؛ افضل‌الملک، غلامحسین، افضل التواریخ، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، 1361 ش؛ امامزاده‌ها و تربت برخی از پاکان و نیکان، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1388 ش؛ باستان، نصرت‌الله، «خانم ارگی و بُز او (افسانۀ زندگی)»، یغما، 1334 ش، شم‍ 86؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمت غربی و مضافات»، قم، 1350 ش؛ تهران‌نگاری؛ حسام‌السلطنه، سلطان مراد، سفرنامۀ مکه، به کوشش رسول جعفریان، قم، 1374 ش؛ «دعوت روز جمعه در امامزاده معصوم»، ایران نو، تهران، 1329 ق، س 3، شم‍ 9؛ «شجره‌نامۀ امامزاده معصوم رونمایی شد»، ایرنا (مل‍‌ )؛ شوقی ربـانی، قرن بدیع، ترجمۀ نصرالله مودت، تهران، 1340-1363 ق؛ مجدالاسلام کرمانی، احمد، سفرنامۀ کلات، به کوشش محمود خلیل‌پور، اصفهان، 1356 ش؛ مدرسی چهاردهی، نورالدین، باب کیست و سخن او چیست؟، تهران، 1363 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، به کوشش میرهاشم محدث، تهران، 1375‌ ش؛ موسوی، ابراهیم، تذکرۀ جامـع الانساب در تاریخچـۀ امامزاده‌هـا، تهران، 1339 ش؛ مونس‌الدوله، خاطرات، به ‌کوشش سیروس سعدوندیان، تهران، 1380 ش؛ مُهتدی (صبحی)، فضل‌الله، خاطرات زندگی صبحی و تاریخ بابیگری و بهاییگری، تهران، 1390 ش؛ میکده، عبدالحسین، «مجموعۀ ادبی مرحوم میکدۀ آشتیانی، شیخ صنعان و دلبر ترسا»، یادگار، تهران، 1325 ش، س 3، شم‍ 1؛ ناری ابیانه، علی‌اکبر، «وجه تسمیۀ نام و شهرت امامزادگان با نگاهی به منابع تاریخی و جغرافیایی بقای متبرکۀ استان تهران»، وقف میراث جاویدان، تهران، 1384 ش، شم‍ 52؛ نیز: 

Irna, www.irna.ir/ x7mC4X (acc. Jan. 8, 2023).
مسعود تاره