زمر

زُمَر، سی‌ونهمین سورۀ قرآن کریم. این سوره دارای 8 واحد موضوعی (ركوع)، 75 (یا 73) آیه، 170‘1 كلمه و 780‘4 حرف است (نک‍ : «تنویر ... »، 1/ 385). نـام مشهور آن از دو بـار تکرار كلمۀ شاخص «زمر‌» در قرآن‌ کریم، و تنها در اين‌ سوره از قرآن برگرفته شده است که می‌تواند ناظر به ساختار خاص سورۀ یادشده با دسته‌های گوناگون آیات و کاربست اسالیب بیانی متعدد (نک‍ : دنبالۀ مقاله)، یا وصف گروههای مختلف مردم با سرنوشتهای متفاوت در متن سوره باشد (بقاعی، 6/ 412). سورۀ زمر را به ‌‌مناسبت‌ آيۀ 20 آن‌ سورۀ غُرَف‌ (زمخشری، 4/ 110؛ طبرسی، 8/ 760؛ قاموس، 1/ 1267)، و به ‌‌مناسبت‌ آيۀ آغازین آنْ سورۀ تنزیل‌ نيز ناميده‌‌اند‌ (بقاعی، همانجا). به نظر می‌رسد عنوان سورة العَرَب که در برخی از منابع متأخر (حسینی، 11/ 217) به این سوره داده شده است، مستندی ندارد و باید تصحیف سورة الغُرَف باشد. 
سورۀ زمر در ترتیب تلاوت، پس از سورۀ ص (38) و پیش از سورۀ مؤمن/ غافر (40) جای گرفته (برای توجیه این جایگزینی، نک‍ : قرطبی، 15/ 377؛ مجلسی، 65/ 324؛ نیز نک‍ : نسایی، 1/ 156؛ زرکشی، 1/ 247)، و در ترتیب نزول مشهور، پنجاه‌ونهمین سوره است كه پس از سورۀ سبأ (34) و پیش از سورۀ مؤمن (40) (نخستین سوره از گروه حوامیم) نازل شده است (زرکشی، 1/ 193؛ خازن، 1/ 9؛ دروزه، 1/ 15؛ رامیار، 239). نکتۀ شایان توجه آن است که سورۀ زمر، هم در ترتیب نزول، و هم در ترتیب تلاوت، پیش از حوامیم قرارگرفته، و مجاورت ویژه‌ای با این مجموعه پیدا کرده است (سیوطی، اسـرار ... ، 128؛ نیز نک‍ : دنبـالۀ مقاله). برخی مشـابهت سرآغاز سورۀ زمر، «تنزیل الکتاب»، با سرآغاز سُور حوامیم را، سبب جایابی توقیفی آن، پیش از آن 7 سوره دانسته‌اند (سیوطی، همان، 129؛ آلوسی، 12/ 293). در مصحف اُبَیّ بن کعب، سورۀ زمر در زمرۀ حوامیم به حساب آمده، و سرآغاز آن نیز، حامیم بوده است (نک‍ : سیوطی، همان، 128). برخی به‌اشتباه، مورد اختلاف اخیر را به مصحف ابن‌مسعود نسبت داده‌اند (نک‍ : آلوسی، همانجا؛ حوّی، 9/ 4928).
در مکی‌بودن سورۀ زمر اختلافی نیست؛ درعین‌حال، دو آیۀ 10 و 23 را بعضاً ازجمله آیات مستثنای مدنی در سوره‌های مکی انگاشته‌انـد (آلوسـی، 12/ 223؛ نیـز نک‍ : سیوطی، الاتقـان، 1/ 39)؛ درمقابل، برخی با استناد به محتوا و لهجۀ این دو آیه، استثنای آنها را موجه تلقی نکرده (معرفت، 1/ 210)، و نزول آیات سوره را یک‌باره و پشت‌سرهم دانسته‌اند (دروزه، 4/ 297؛ طباطبایی، 17/ 232). نیز نزول آیۀ 53 یا آیات 53 تا 55 یا 53 تا 59 را بعضاً در مدینه و دربارۀ وحشی، قاتل حمزهْ عموی پیامبر، گزارش کرده‌اند (نک‍ : طبرسی، همانجا؛ قرطبی، 15/ 232؛ ابن‌عطیه، 4/ 517). حال‌آنکه این آیات، عملاً در مکه نازل شده، و وحشی و امثال او سالها بعد، درحین تلاوت قرآن، خود را مخاطب آنها یافته، و از اعمال گذشتۀ خود توبه کرده‌اند (طبرسی، 8/ 785)؛ چنان‌که در حدیثی، پیامبر اکرم (ص) خاص‌بودن این آیات را مردود، و بر عام‌بودن آنها تصریح کرده‌اند (طبری، 21/ 308؛ ثعلبی، 4/ 213؛ حویزی، 4/ 491). 
گفتنی است که با توجه به رتبۀ پنجاه‌ونهم در روایات ترتیبِ نزول (زرکشی، همانجا) و نیز بنابر پژوهشهای معاصر، دربارۀ مراحل سه‌گانۀ دورۀ مکی (نک‍ : صالح، 185-186)، ظاهراً این سوره در مرحلۀ پایانی آن دوره، و در مقام تأکید بر محتوای سوره‌های پیشین نازل شده است.
آیات آغازین سورۀ زمر با آیات پایانی سورۀ ص (38)، در مقام وصف قرآن، بسیار هم‌نوا هستند (طبرسی، 8/ 760؛ بقاعی، 6/ 437- 438)، به‌گونه‌ای که اگر بسملۀ میان آن دو برداشته شود، انتقال از سوره‌ای به سورۀ دیگر محسوس نخواهد بود (نک‍ : سیوطی، اسرار، همانجا). دربارۀ تناسب محتوای دو سوره که به‌عنوان «قرین» یکدیگر خوانده شده‌اند (طباطبایی، 17/ 231)، گفته‌اند سورۀ ص (38) بیانگر شرک و اوصاف مشرکان، و به‌عکس، سورۀ زمر بیانگر اخلاص و اوصاف مخلصان است (بقاعی، 16/ 437؛ نیز برای توضیح سوره‌شناختی پیوند ساختاری و زوجیت این دو سوره، نک‍ ‌: لسانی، 119-122). دربارۀ تناسب سورۀ زمر با سورۀ مؤمن (40) گفته شده احوال کافران در محشر و آتش جهنم که در سورۀ زمر بیان شده، در سورۀ مؤمن (40) تفصیل بیشتری به خود گرفته است (آلوسی، 12/ 293)؛ نیز، در آن سوره تصویری از مؤمنی مخلص و آزاداندیش ارائه شده، تا اوصاف مؤمنان و مخلصان که در سـورۀ زمر به‌تفصیل بیـان شده است، مصداق عینی بـه خود بگیـرد (نک‍ : آیات 28-45؛ نیز برای توضیح سوره‌شناختی پیوند ساختاری و مجاورت دو سورۀ زمر و مؤمن، نک‍ : لسانی، همانجا).
محوری‌ترین موضوع سورۀ زمر اخلاص است و دیگر موضوعات سوره، همه در مقام شرح‌وبسط ابعاد آن با عبارات و اسالیب گوناگون بیان شده‌اند (نک‍ : بقـاعی، 6/ 438؛ طباطبـایی، همانجا)، تاجایی‌که این سوره را می‌توان تفصیلی بر سوره‌های کافرون (109) و اخلاص (112) که عنوان «سورتا الاخلاص» به خود گرفته‌اند، دانست (ابن‌قیم، 530؛ فیومی، 2/ 177). از نگاه این سوره، دین‏داری بدون اخلاص، نزد خدا بی‌ارزش است (آیۀ 3). همۀ مظاهر توانایی خدا و ناتوانی غیر خدا در پهنۀ هستی، زمینۀ تقویت اخلاص و انگیزۀ روی‌گردانی از شرک‌اند (آیات 5، 6، 21، 38، جم‍ ). نبود اخلاص همان کفر است که مطلوب خدا نیست (آیات 7، 8)؛ حقیقت تسبیح خدا، چیزی جز اخلاص نیست (آیۀ 4) و خدا اخلاص را صرفاً به هنگام اضطرار خوش نمی‌دارد (آیات 8، 49)؛ خلوص در بندگی، فرمان خدا و نافرمانی از وی سبب خسران و دوزخ است (آیات 11-16)؛ همچنین، با نگاهی دیگر، اخلاص در بندگی خدا و خلوص در دین‏داری (آیات 2، 15، 64، 66) با بیان مفاهیمی همچون ولایت (آیۀ 3)، شفاعت (آیات 43، 44)، کفایت الٰهی (آیۀ 36)، دعا و دعوت (آیۀ 38)، خلقت (آیۀ 38)، ضلالت و هدایت (آیۀ 37)، جلب رحمت خدا (آیۀ 38)، ذکر (آیۀ 45)، خوف‌ورجا (آیۀ 9)، قبض و بسط روزی (آیۀ 52) و توکل و انابه (آیات 38، 54) بازتعریف‌شده، و به این منظور، ادات و اسالیب ادبی متنوعی همچون تنبیه (آیۀ 3)، تشبیه و مقایسه (آیات 9، 19، 29)، ندا (آیات 11، 53)، تهدید و تخویف (آیات 15، 16، 26، 39)، تحریض (آیات 16، 17، 20، جم‍‌ )، استفهامهای حقیقی، انکاری و تقریری (آیات 21، 29، 32، 36، 52، 64)، ضرب‌المثل (آیۀ 29)، شرط (آیات 7، 36- 38، 40، جم‍‌ )، حصر (آیات 44، 63)، اضراب (آیات 29، 66)، تردید (آیۀ 43) و قصۀ کوتاه (آیات 50، 51) به کار گرفته شده است. در همین راستا، تصویرگری سیمای «اولوالالباب» در جای‌جای سوره (آیات 9، 17، 21) درواقع، نمای دیگری از سیمای مخلصان است (نیز نک‍ : آیات 17، 18). یکی دیگر از موضوعات اصلی سورۀ زمر که بر محور اخلاص بیان شده، قرآن‌شناسی است (آیات 1، 2، 23، 27، 28، 41، 55، 59؛ نیز دروزه، 4/ 297)؛ زیرا هموارسازی راه اخلاص در بندگی و نیل به دین خالص، جز از طریق قرآن ممکن نیست (آیۀ 2؛ نیز تفسیر ... ، 19/ 364). همچنین از دیگر مباحث اصلی سوره، آخرت‌شناسی است (آیات 19، 20، 24، 25، جم‍ ؛ نیـز طباطبـایی، 17/ 232؛ دروزه، همانجا)، و تصویر صحنه‌های رویارویی مخلصان با مشرکان که با محور موضوعی سوره پیوندی مشهود دارد.
در سورۀ زمر، آیۀ مشهور «قُلْ يا عِبادیَ الَّذينَ اَسْرَفوا عَلى‏ اَنْفُسِهِمْ ... » (آیۀ 53) در برخی روایات، نامزد فراگیرترین (طبرسی، 8/ 407)، امیدبخش‌ترین (ارجی) (ابوعبید، 2/ 85؛ زرکشی، 1/ 447؛ سیوطی، معترک ... ، 1/ 358) و گشایش‌دهنده‌ترین آیه در قرآن (ابن‌کثیر، 7/ 97) و غیر قابل معاوضه با همۀ دنیا و هرآنچه در آن است (طبری، 24/ 12)، بیان شده است. آیۀ «اَللّٰهُ نَزَّلَ اَحْسَنَ الْحَديثِ كِتاباً مُتَشابِهاً مَثانی ... » (آیۀ 23) همواره معرکۀ آراء مفسران بوده است (نک‍ : ابن‌جوزی، 1228؛ زرکشی، 2/ 68 بب‍ ؛ سخـاوی، 153). آیۀ «اَللّٰهُ يَتَوَفَّی الْاَنفُسَ حينَ مَوْتِها وَ الَّتی لَمْ تَمُتْ فی مَنامِها ... » (آیۀ 42) با مقارنۀ خواب و مرگ، از همان اوان نزول، اذهان را متحیر ساخت؛ همچنین، آغاز پرهیبت آیات با لفظ جلالۀ اَللّٰه در 3 موضع از سوره، بدون واو عطف یا حرف دیگری (آیات 23، 42، 63)، فخامت ویژه‌ای را در چشم و گوش مخاطب القا می‌کند. آیۀ مهم «أَلَيْسَ اللّٰهُ بِكافٍ عَبْدَه ... » (آیۀ 36) نیز با سرآغاز استفهامی ـ تعجبیِ «اَلَیس» در مرکز سوره، به‌گونه‌ای ویژه بر محور اصلی سوره، پای می‌فشارد و غفلت از کفالت و کفایت مطلق الٰهی را منشأ شرکها و ناخالصیها می‌خواند. این سرآغاز که در سرتاسر قرآن 13 بار به کار رفته است، 4 بار کاربرد آن در این سوره جلب نظر می‌کند (آیات 32، 36، 37، 60).
در متن سورۀ زمر، بسیاری از فرازهای آیات، به‌سان امثال‌وحکم (دروزه، همانجا) در قابی مستقل جلب توجه می‌کنند، مانند: «هَلْ‏ يَسْتَوِی الَّذينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذينَ لايَعْلَمون‏» (آیۀ 9)؛ «وَ لٰا تَزِرُ وازِرَةٌ وِزْرَ اُخْرى‏» (آیۀ 7)؛ «وَ ما قَدَروا اللّٰهَ حَقَّ قَدْرِه‏» (آیۀ 67)؛ «اَلَّذينَ يَسْتَمِعونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعونَ اَحْسَنَه‏» (آیۀ 18)؛ «لِلَّذينَ اَحْسَنُوا فی هٰذِهِ الدُّنْيا حَسَنَة» (آیۀ 10)؛ «وَ اَرْضُ اللّٰهِ واسِعَةٌ» (آیۀ 10) و «وَ لٰا يَرْضى‏ لِعِبادِهِ الْكُفْر» (آیۀ 7). اسماء و اوصاف حسنای الٰهی نیز به‌شکل معناداری، به‌ویژه در قالب دوتایی مانند: «الوٰاحِدُ القَهّارُ» (آیۀ 4)، «اَلْعَزیزُ الْغَفّارُ» (آیۀ 5)، «عَزیزٍ ذِی انْتقام» (آیۀ 37)، «اَلْعَزیزِ الْحَکیمِ» (آیۀ 1) و «اَلْغَفورُ الرَّحیمُ» (آیۀ 53) در فضای سوره خودنمایی می‌کنند. 
دربارۀ فضیلت قرائت سورۀ زمر و خواص آن روایات بی‌شماری رسیده است (طبرسی، 8/ 760؛ حویزی، 4/ 474؛ بحرانی، 4/ 691؛ یافعی، 96). گفته‌اند پیامبر اکرم (ص) هر شب، تا سورۀ زمر و بنی‌اسرائیل/ اسراء (17) را قرائت نمی‌کردند، به خواب نمی‌رفتند (سخاوی، 128؛ نووی، 147؛ قرطبی، 15/ 232).

مآخذ

آلوسی، محمود، روح المعانی، به کوشش علی عبدالباری عطیه، بیروت، 1415 ق؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، زاد المسير، بيروت، 1422 ق؛ ابن‌قيم جوزیه، محمد، تفسير، به کوشش محمد اویس ندوی و محمد حامی فقی، بيروت، 1410 ق؛ ابن‏عطيه، عبدالحق، ‏المحرر الوجيز، به کوشش محمد عبدالسلام عبدالشافی محمد، ‏بيروت، ‏1413 ق/ 1993 م؛ ابن‌کثیر، تفسیر قرآن العظیم، به کوشش محمد حسین شمس‌الدین، بیروت، 1419 ق‏؛ ابوعبید قاسم بن سلام، فضائل القرآن، به کوشش احمد بن عبدالواحد خیاطی، بیروت، 1415 ق‏؛ بحرانی، هاشم، ‏البرهان،‏ قم، 1415 ش‏؛ بقاعی، ابراهيم، نظم الدرر، حیدرآباد دکن، 1400 ق‏؛ تفسیر نمونه، به کوشش ناصر مکارم شیرازی، قم، 1364 ش؛ تنویر المقیاس من تفسیر ابن‌عباس، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ ثعلبی، احمد، الكشف و البيان، به کوشش ابومحمد بن عاشور، بيروت، 1422 ق/ 2002 م‏؛ حسینی شاه عبدالعظیمی، حسین، تفسیر اثنى عشری، تهران، 1363 ش؛ حوّی، سعید، اساس فی التفسیر، قاهره، 1409 ق؛ حویزی، عبد علی، تفسیر نور الثقلین، به کوشش هاشم رسولی محلاتی، قم، 1415 ق؛ خازن، علی، لباب التأویل، به کوشش محمد علی شاهین، بیروت، 1415 ق؛ دروزه، محمد عزت، التفسیر الحدیث، قاهره، 1381 ق/ 1962 م؛ راميار، محمود، تاريخ قرآن، تهران، 1346 ش؛ زركشی، محمد، البرهان فی علوم القرآن، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهيم، بيروت، 1376 ق/ 1957 م؛ زمخشری، محمود، الکشاف، بیروت، 1407 ق؛ سخاوی، علی،‏ جمال القرّاء و كمال اقراء، به کوشش مروان عطیه و محسن خرابه، بیروت، 1418 ق/ 1997 م؛ سيوطی، الاتقان، به کوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1394 ق/ 1974 م؛ همو، اسرار ‏ترتيب القرآن،‏ به کوشش عبدالقادر احمد عطا و مرزوق علی ابراهیم، قاهره، دار الفضیله؛ همو، معترک الاقران، به کوشش احمد شمس‌الدین، بيروت، ‏1408 ق/ 1988 م؛ صالح، صبحی، ‏مباحث فی علوم القرآن، بیروت، دار العلم؛ طباطبایی، محمدحسین، المیزان، قم، 1417 ق؛ طبرسی، فضل، ‏مجمع البيان، به کوشش هاشم رسولی محلاتی و فضل‌الله یزدی طباطبايی، بیروت، دار المعرفه؛ طبری، محمد، جامع البیان، به کوشش احمد محمد شاکر، بیروت، 1420 ق؛ فیومی، احمد، المصباح المنیر، قـم، دار الرضی؛ قاموس؛ قرآن کریم؛ قرطبی، محمد، الجامع لاحكام القرآن‏، به کوشش احمد عبدالعلیم بـردونی و ابـواسحاق ابـراهیم اطفیش، قـاهره، 1384 ق/ 1964 م؛ لسانی فشارکی، محمدعلی و حسین مرادی زنجانی، سوره‌شناسی، روش تحقیق ساختاری در قرآن، قم، 1394 ش؛ مجلسی، محمدباقر، بحار الانوار، به کوشش عبدالزهرا محمودی، بيروت‏، بی‌تا؛ معرفت، محمدهادی، ‏التمهيد فی علوم القرآن،‏ قم، 1396 ق؛ نووی، یحيى، ‏التبيان، به کوشش زهیر شفیق کبی،‏ بيروت، 1417 ق/ 1997 م؛ يافعی، عبدالله، الدر النظيم‏، بیروت، 1424 ق/ 2004 م.

حسین مرادی زنجانی