اخوی

اَخَوی، جمال‌الدین (1270-1362 ش)، دادستان کل کشور، وزیر دادگستری، نمایندۀ مجلس و عضو پیوستۀ فرهنگستان زبان فارسی.
جمال‌الدین پسر حاجی سید نصرالله تقوی و از خاندان سادات اخوی بود. او در 1270 ش در تهران زاده شد و پس از به پایان رساندن تحصیلات ابتدایی و متوسطۀ خود در مدرسۀ سن‌لوئی تهران، به تحصیل ادبیات عرب و فقه و اصول پرداخت. آنگاه برای تحصیل در رشتۀ جرم‌شناسی به فرانسه رفت و پس از فارغ‎التحصیلی و بازگشت به ایران، در دادگستری مشغول کار شد و در مدت کوتاهی به ریاست شعبۀ تمیز رسید (عاقلی، 1/ 64؛ دولتمردان ... ، 1/ 63). او در 1317 ش در کنار کارهای قضایی، به‌جای پدرش به عضویت فرهنگستان ایران درآمد (عاقلی، همانجا؛ روستایی، 134، 338). 
جمال‌الدین اخوی در 1330 ش در زمان نخست‌وزیری محمد مصدق، دادستان کل کشور شد و نزدیک به یک سال در این سمت باقی ماند. سپس در 1332 ش در کابینۀ سپهبد فضل‌الله زاهدی به سمت وزیر دادگستری منصوب شد، تا آنکه در آذرماه 1333، در همان کابینه وزیر مشاور گردید (دولتها ... ، 265). در 1334 ش، جمال‌الدین سادات‌اخوی در کابینۀ حسین علا از تاریخ 14 آذر 1334 ش به‌جای علی امینی عهده‌دار وزارت دادگستری شد (همان، 267). در همین سمت بود که در اعتراض به صدور رأی دیوان عالی کشور در تأیید رأی دادگاه نظامی دربارۀ محمد مصدق، در 1335 ش از مقام خود استعفا کرد (کاتوزیان، 374).
او در انتخابات بیستمین دورۀ مجلس شورای ملی (1339 ش)، رئیس هیئت نظارت بر انتخابات بود و به‌عنوان نامزد منفرد و با پشتیبانی حزب ملّیون، نمایندۀ اول تهران شد و به ریاست سِنی مجلس انتخاب گردید. هنگام طرح اعتبارنامه‌اش، اللٰهیار صالح، نمایندۀ کاشان، به مخالفت برخاست و انتخابات تهران را مخدوش دانست. این ماجرا به حیثیت و نیک‎نامی او لطمۀ فراوان زد (عاقلی، همانجا). 
جمال‌الدین سادات‌‎اخوی با شماری از رجال پرنفوذ عهد پهلوی، ازجمله اسدالله علم، ارتباط نزدیک داشت و در آبان‌ماه 1357، طی فرمانی از طرف محمدرضا شاه به ریاست هیئت رسیدگی به ثروت اعضای خاندان پهلوی منصوب شد. برپایۀ این فرمان، او با اختیار تام مأموریت یافت تا طی دو ماه، به کلیۀ اموال و داراییهای خاندان سلطنت و چگونگی تملک آنها رسیدگی کند و مواردی را که برخلاف قوانین و مقررات و شئون اخلاقی انجام شده باشد، به آگاهی همگان برساند؛ اما به‌سبب اوضاع آشفتۀ سیاسی آن‎زمان به بهانۀ کهولت و بیماری، پس از چنـد روز از ایـن کار امتناع ورزید (نک‍ : دولتمردان، همانجا). سرانجام، جمال‌‌الدین سادات‌اخوی در 1362 ش درگذشت. کتابخانۀ ارزشمند خطی و مجموعۀ آثار خوش‎نویسان نامدار ایرانی او زبانزد بود (عاقلی، همانجا).

مآخذ 

دولتمردان عصر پهلوی به روایت اسناد ساواک، وزارت اطلاعات، مرکز بررسی اسناد تاریخی، تهران، 1385 ش؛ دولتهای ایران از میرزا نصرالله خان مشیرالدوله تا میرحسین موسوی، ادارۀ کل آرشیو، اسناد و موزۀ دفتر رئیس‎ جمهور، تهران، 1379 ش؛ روستایی، محسن، تاریخ نخستین فرهنگستان ایران به روایت اسناد، تهران، 1385 ش؛ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛ کاتوزیان، محمدعلی، مصدق و نبرد قدرت در ایران، ترجمۀ احمد تدین، تهران، 1371 ش.

علی کرم‌همدانی