قاشق زنی

قاشُقْ‌زَنی،‌ از آیینهای کهن حاجت‌خواهی، که زنان و دختران و گاهی، پسران جوان در شب چهارشنبه‌سوری و در برخی از مناطق ایران، در شبهای ماه ‌رمضان انجام می‌دهند. 
 شروط برگزاری این مراسم، سکوت قاشق‌زنان و ناشناخته‌ماندن آنها ست؛ بنابراین نه‌تنها زنان، که مردان هم خود را در چادر می‌پیچند و سخنی نمی‌گویند؛ زیرا اگر قاشق‌‌زن سکوت خود را بشکند و صحبت کند، از نظر صاحب‌خانه شوم تلقی می‌شود (برهان، شم‍ 6، ص 9).

نامهای دیگر

قاشق‌زنی در مناطق مختلف ایران، نامهایی متفاوت دارد: در اصفهان، خراسان و تربیت‌حیدریه، به آن «ملاقه‌زنی» (فره‌وشی، گنجینه ... ، 92؛ شکورزاده، 83؛ تهرانچی، 169)؛ در سیرجان، «کلی‌زنی» (کلید‌زنی؛ مؤید‌محسنی، 300)؛ در الموت، «چمچه‌‌زنی» (عسگری، 1/ 60)؛ در رفسنجان، «چَه‌چَه»؛ در شاه‌کوه گرگان، «تک‌تکو» (وکیلیان، 124؛ معطوفی، 173)؛ در یزد، «کاسه‌زنی» یا «هوکشیدن»؛ در اردکان، «کَمچلیززنی» (برهان، شم‍ 10، ص 55، 56؛ طباطبایی، 434)؛ و در شاهرود، «لقلو‌زنی» می‌گویند و اگر زنان شیرده به نیت زیادشدن شیرشان آن را انجام دهند، به آن «شیر به چِرا» می‌گویند (شریعت‌زاده، 460). 

پیشینه

براساس گزارشی، سنت قاشق‌زنی از زمان ابوریحان بیرونی اجرا می‌شده است (نک‍ : فره‌وشی، جهان ... ، 45)؛ اما به نظر می‌رسد که ایـن آیین از کمی قبل‌تـر، در ایران رایج بـوده، و یکـی از شـیـوه‌های بخت‌گشایـی دانسته شده است ( نوروز ... ، 116).
این سنت با نیت پذیرایی از فرورها، بر بالای بام خانه‌ها صورت می‌گرفته است. قاشق و ظرف مسی نشانۀ غذا و غذاخوری، و ‌کوبیدن قاشق روی ظرف مسی نشانۀ فدیه و غذا‌خواستن است. ازآنجا‌که فرورها موجوداتی پنهان و نامحسوس‌اند، پسران چادر سر ‌می‌کنند و دختران روی خود را می‌پوشانند تا شناخته نشوند. آسمانی‌بودن فرورها سبب شکل‌گیری این باور شده است که غذاهای به‌دست‌آمده از قاشق‌زنی مشکل‌گشا، مقدس و متبرک‌اند (فره‌وشی، همان، 45-46). 
از گذشته تاکنون، سنت قاشق‌زنی با نیت برآورده‌شدن حاجات و آرزوها انجام می‌شود. این آرزو و حاجت گاهی گشایش بخت و گاهی شفای بیمار و رفع درد و بلا ست؛ البته گروه اندکی هم این کار را برای تفریح و سرگرمی انجام می‌دهند (نک‍ : نفیسی، 841 بب‍ ؛ وکیلیان، 124).

شیوۀ برگزاری و باورها

در شب چهارشنبه‌سوری، دختران به‌صورتی‌که شناخته نشوند، چادر بر سر می‌کنند و با پیاله و قاشق مسی به پشت در 7 خانه می‌روند. آنها بدون اینکه حرفی بزنند، با زدن قاشق به لب پیاله، منتظر می‌‌‌مانند تا صاحب‌خانه چیزی به آنان پیشکش کند. صاحب‌خانه، متناسب با ذوق و توان اقتصادی خود، قند، نبات، شیرینی، پول، برنج، حبوبات و جز اینها به قاشق‌زنان می‌دهد. دختران این پول و خوراکیها را عامل بخت‌گشایی و حاجت‌روایی می‌دانند و اگر چیزی به دست نیاورند، از برآمدن آرزو و حاجت خود ناامید می‌شوند. آنها گاهی با پول جمع‌آوری‌شده شمعی می‌خرند و جمعۀ بعد را روزه می‌گیرند. در آن روز، هنگام افطار، شمع را می‌افروزند و با خوراکیهای به‌دست‌آمده، افطار می‌کنند و حاجت می‌طلبند (بلوکباشی، 60؛ شهری، 4/ 91؛ ماسه، 2/ 85). 
اگر نیت قاشق‌زنی معاشقه و نظر‌بازی باشد، پسران چادر می‌پوشند و به در خانۀ معشوقه‌شان می‌روند و در ضمن قاشق‌زنی، دیداری هم تازه می‌کنند (شهری، 4/ 92؛ برهان، شم‍ 10، ص 48).
اگر خانواده‌ای بیمار داشته باشد، قاشق‌زنی به نیت شفای آن بیمار و رفع بلا انجام می‌شود؛ به این صورت که خوراکیهای جمع‌آوری‌شده را به بیمار می‌دهند تا شفا یابد (هدایت، 151؛ ماسه، 1/ 265؛ ابراهیم‌پور، 148)؛ نیز پختن «آش بیمار» یا «آش زین‌العابدین» در شب چهارشنبه‌سوری با همین نیت انجام می‌شود؛ بدین صورت که قاشق‌زنان موادی را که برای طبخ آش مخصوص بیمار لازم است، مانند حبوبات و برنج، از صاحب‌خانه‌ها طلب می‌کنند و با آن آش می‌پزند. آنها معتقدند که خوردن این آش دردها را درمان می‌کند (نفیسی، 152؛ ابونیا، 128). اگر خود صاحب‌خانه‌ مریض یا مسافری در راه داشته باشد، از دادن خوراکی به قاشق‌زنان خودداری می‌کند؛ زیرا معتقد است که خوراکی‌دادن برای فرد بیمار یا سفرکرده بدیمن خواهد بود (شکورزاده، 83؛ هنری، 42). زنان نازا هم با نیت بادار‌شدن قاشق‌زنی می‌کنند (عسگری، 1/ 60).
اگر صاحب‌خانه‌ای بخواهد به قاشق‌زنان سکه بدهد، آن را در پارچه‌ای می‌پیچد و به بازوی پسران می‌بندد یا به لباس دختران می‌آویزد. دختران و پسران هم بعد از ازدواج، سکه را داخل 40 تاس می‌گذارند و روی آن آب می‌ریزند؛ سپس، آب را با نیت فزونی مهر و محبت به فرزند خود می‌‌‌دهند (عباسی، 53).
همان‌طورکه اشاره شد، قاشق‌زنی فقط مختص به چهارشنبه‌سوری نیست و در برخی از شهرها، افراد در ماه رمضان هم این آیین را انجام می‌دهند. در گذشته، در شبهای مـاه رمضان، دختران دم‌بخت و زنان حاجتمند سیرجانی با پوشاندن چهرۀ خود، به در خانه‌ها می‌رفتند و با زدن کلید به لبۀ کِمویی (غربال)، منتظر واکنش صاحب‌خانه می‌ماندند و حرفهای او را به خیر و شر تعبیر می‌کردند. اگر جواب صاحب‌خانه «چراغ بیار» یا «شیرینی و قند بیار تا به بندۀ خدا دهم» بود، آن را به فال نیک می‌گرفتند و اگر صاحب‌خانه جوابی نمی‌داد یا حرف ناخوشایندی می‌زد، آن را تعبیر بد می‌کردند (مؤیدمحسنی، 300-301).
در اردکان، شب بیست‌و‌هفتم ماه رمضان، که بنابر روایات، یکی از شبهای قدر است، مردم به‌سبب کشته‌شدن ابن‌ملجم، شادی می‌کنند. در این شب، زن و مرد چادر به سر می‌کنند و با کَمچَلیز (ملاقه) به زمین می‌کوبند یا با قاشق به پشت کاسه می‌زنند و از صاحب‌خانه خوراکی طلب می‌کنند (طباطبایی، 434).

 مآخذ

ابونیا عمران، فرحناز، نوروز باستانی، ساری، 1388 ش؛ ابراهیم‌پور، فرشید، تاریخ گاه‌شماری و جشنهای سوری و نوروز در ایران و جهان، اصفهان، 1390 ش؛ برهان آزاد، ابراهیم، «چهارشنبه‌سوری»، پیام نوین، تهران، 1343 ش، س 6، شم‍ ‍6، 10؛ بلوکباشی، علی، نوروز، جشن نوزایی آفرینش، تهران، 1380 ش؛ تهرانچی، محمد‌مهدی، قند و قروت در مردم‌نگاری تربت‌حیدریه، مشهد، 1390 ش؛ شریعت‌زاده، علی‌اصغر، فرهنگ مردم شاهرود، تهران، 1371 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم مردم خراسان، تهران، 1363 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1371 ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ عباسی، هوشنگ، آیینهای سنتی نوروز در گیلان، رشت، 1392 ش؛ عسگری، نصراللٰه، فرهنگ مردم الموت، قزوین، 1391 ش؛ فره‌وشی، بهرام، جهان فروری، تهران، 1355 ش؛ همو، گنجینه‌ای از فرهنگ ایران‌زمین، به کوشش هما گرامی، تهران، 1386 ش؛ ماسه، هانری، معتقدات و آداب ایرانی، ترجمۀ مهدی روشن‌ضمیر، تبریز، 1355-1357 ش؛ معطوفی، اسداللٰه، نـوروز در ایـران و گرگان، تهـران، 1388 ش؛ مؤیدمحسنی، مهری، فرهنگ عامیانۀ سیرجان، کرمان، 1381 ش؛ نفیسی، سعید، «چهارشنبه‌سوری»، مهر، تهران، 1313 ش، س 1، شم‍ 11؛ نوروز باستـانی، ترجمه و به کوشش محمدرضا افتخار‌زاده، تهران، 1384 ش؛ وکیلیان، احمد، رمضان در فرهنگ مردم، تهران، 1376 ش؛ هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، 1334 ش؛ هنری، مرتضى، آیینهای نوروزی، تهران، 1353 ش.

زهرا سیفی