امام جمعه، خانه

امام‌جمعه، خانه \xāne-ye emām jomʾe\، بنایی مسکونی مربوط به دورۀ قاجار، واقع در خیابان ناصرخسرو، کوچۀ امام‌جمعه، پلاک 37، که در تاریخ 26/ 8/ 1375 ش، به شمارۀ 772‘1 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. امروزه، از این بنای اعیانی فقط بخش بیرونی آن باقی مانده است.
خانۀ امام‌جمعه بنابر تقسیمات محلی تهران قدیم، در محلۀ عودلاجان واقع شده است. قدمت این بنا براساس ویژگیهای معماری و سبک و شیوۀ تزیینات آن، به دوران سلطنت ناصرالدین شاه، و به فاصلۀ سالهای 1270-1300 ق/ 1854-1883 م بازمی‌گردد. مالکیت خانه، نخست متعلق به میرزا آقاخان نوری (د 1281 ق)، صدراعظم ناصرالدین شاه بود (منزل ... ، بش‍ ؛ خانه ... ، بش‍‌ ). 
در نقشۀ ترسیمی کرشیش (1275 ق/ 1859 م)، در محدوده‌ای که امروزه کوچه و خانۀ امام‌جمعه قرار دارد، عبـارت «خانه‌هـای میرزا آقـاخان» ثبت شده است (نک‍ : اطلس ... ، 43). از این عبارت، استنباط می‌شود که خانۀ کنونی بخشی از مجموعه‌ای وسیع‌تر بوده است، چنان‌که براساس گزارش تهیه‌شده از مرمت این خانه، توسط ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، شمار خانه‌های میرزا آقاخان 7 باب آمده است (نک‍ : خانه، بش‍ ). پس از میرزا آقاخان، فرزند ارشد وی، میرزا کاظم خان نظام‌الملک (د 1307 ق) خانه را در اختیار گرفت، چنان‌که در «نقشۀ عبدالغفار» (1309 ق/ 1892 م)، کوچۀ نظام‌الملک/ نظامیه و «خانۀ جناب نظام‌الملک» مشخص شده است (نک‍ : اطلس، 78). 
آخرین مالک شخصی این خانه، حاج میرزا یحیى امام‌جمعه (د 1364 ق/ 1945 م)، از روحانیان مبارز و مشروطه‌خواه اهل خوی بود که پس از پیروزی انقلاب مشروطیت (1324 ق/ 1906 م)، از سوی علمای آذربایجان به مجلس شورای ملی راه یافت و به تهران نقل مکان کرد (بامداد، 4/ 433). وی در 1330 ق این خانه را که در آن زمان، مشتمل بر 7 باب مجزا بود، از وارثان میرزا آقاخان نوری خریداری کرد. پس از درگذشت میرزا یحیى، خانه در اختیار فرزندان وی بود تا اینکه در 1328 ش، آنها این ملک را، به وکالت آقای جمال امامی احدی، به وزارت فرهنگ و هنر واگذار کردند (منزل، بش‍ ؛ خانه، بش‍‌ ). 
در دهۀ 1330 ش، در جبهۀ جنوبی حیاط، مدرسه‌ای ساخته شد. گویا برای ساخت این مدرسه، بخش اندرونی تخریب شد و آنچه امروز بر جای مانده، بخش بیرونی خانه است (منزل، بش‍‌ ). امروزه (1392 ش)، مدرسه سالها ست که متروک مانده، و به حال خود رها شده است. 
نکتۀ مهمی که در اینجا باید بدان اشاره شود، اشتباهی است که مدتها در انتساب خانه به امام‌جمعۀ تهران روی داده بود. پیش‌تر، تصور می‌‌شد که خانۀ یادشده متعلق به حاج سید زین‌العابدین ظهیرالاسلام (د 1321 ق)، امام‌جمعۀ متمول تهران، و خاندان وی بوده است (همانجا) و باتوجه‌به شواهدی مانند نزدیکی خانه به مسجد جامع و ارگ سلطنتی و نیز تزیینات داخلی مفصل و متراکم بنا، بر این مسئله تأکید شده بود. این در حالی است که در هر دو نقشۀ قدیمی کرشیش و عبدالغفار، موقعیت «خانۀ جنـاب امـام‌جمعـه» پشت مسجدشاه مشخص شده است. بررسی دقیق‌تر اسناد و گفته‌های دکتر ظهیرامامی، از نوادگان حاج میرزا یحیى خویی، نیز معلوم داشت که خانۀ مورد نظر متعلق به امام‌جمعۀ خوی بوده است و ارتباطی میان این ملک با خاندان مشهور امام‌جمعۀ تهران وجود ندارد (خانه، بش‍‌ ).
خانۀ امام‌جمعه پس از پیروزی انقلاب، در اختیار سازمان میراث فرهنگی قرار گرفت. مدیریت سازمان در تاریخ 16/ 2/ 1373 ش، این ملک را به‌مدت 10 سال با اجاره‌بهای سالانه 000‘120 ریال به شهرداری منطقۀ 12 تهران واگذار کرد. شهرداری در 1374 ش، به‌منظور ساخت پارکینگ طبقاتی، اقدام به گودبرداری در جبهۀ غربی خانۀ امام‌جمعه نمود. بر اثر این عملیات، ملحقات غربی حیاط، که به ساختمان اصلی متصل نبود، به‌طور کامل فروریخت. این مسئله موجب اعتراض سازمان میراث فرهنگی، و تقلیل تعداد طبقات پارکینگ از 13 طبقه به یک طبقه در همکف، و دو طبقه در زیرزمین شد. همچنین سقف طبقۀ فوقانی پارکینگ با حکم دادگاه حذف شد تا حریم منظری بنا محفوظ بماند؛ واگذاری این بنای تاریخی به شهرداری نیز به تعویق افتاد (منزل، بش‍‌ ؛ خانه، بش‍‌ ). امروزه، خانۀ امام‌جمعه همچنان در اختیار سازمان میراث فرهنگی است و از آن به‌عنوان کتابخانه و مرکز اسناد سازمان استفاده می‌شود.
ویژگی بارز این بنا در تلفیق هماهنگ و متناسب عناصر تزیینی سنتی و فرنگی است که با هم‌نشینی در کنار یکدیگر، ترکیبی نو و زیبا به دست داده‌اند. خانۀ امام‌جمعه مطابق الگوهای سنتی ایرانی ساخته شده، و در تزیینات آن شیوۀ التقاطی اواسط دورۀ قاجار به کار رفته است. همین مسئله موجب شده است که خانۀ امام‌جمعه بیشتر به‌عنوان نمونه‌ای مناسب برای آشنایی دانشجویان رشته‌های معماری و هنر با معماری سنتی و به‌ویژه معماری دورۀ قاجار ‌و ‌تزیینات وابسته به آن به کار برود (منزل، بش‍‌‌ ). 
خانۀ امام‌جمعه بنابر ارزشهای معماری و هنری‌ای که دارا ست، پیش و پس از انقلاب، چندین دورۀ مرمتی را گذرانده است. باوجود این، اعمال تغییرات و رخداد برخی حوادث، ازجمله انفجار بمب در میدان توپ‌خانه در 1360 ش، و اصابت موشک به خانۀ همجوار (در فاصلۀ 50متری) در 1364 ش، در دوران جنگ، آسیبهای فراوانی به بنا وارد آورد که تا امروز به‌طور کامل جبران نشده‌اند. 
نخستین دورۀ مرمتی این خانه در فاصلۀ سالهای 1348-1350 ش، در قالب استحکام‌بخشی و تعمیر اساسی خرپای شیروانی صورت گرفت. در این عملیات، سقف طبقۀ همکف و طبقۀ فوقانی بنا با ایجاد پوشش طاق ضربی و تیرریزی آهنی تقویت شد. در 1355 ش، بخشی از زیرزمین آجرفرش، و ارسیها مرمت شد. در 1357 ش، کانال دفع رطوبت ایجاد گردید و آینه‌کاری و گچ‌بری سقف و دیوارها مرمت شد. در سالهای 1359-1360 ش، تعمیرات بام در قسمت شیروانی، در و پنجره، حوض‌خانه و مرمت ارسیها انجام شد. 
در فاصلۀ سالهای 1367-1370 ش، آسیبهای ناشی از اصابت موشک در نزدیکی بنا که منجر به ازبین‌رفتن بخشی از گچ‌بری و آینه‌کاری سقف شاه‌نشین شمالی و نیز درهم‌پیچیدن درب ورودی شده بود، مرمت گردید؛ اما ارسی نُه‌لنگۀ نفیس ایوان جنوبی بنا که از ارزشمندترین و ظریف‌ترین نمونه‌های هنر گره‌کاری و ارسی‌سازی بود، منهدم شد. ارسی حائل میان تالار شاه‌نشین زمستانی و تابستانی نیز آسیبهای جدی دید، به‌طوری‌که تا به امـروز، پس از طی دوره‌های مرمتی متفـاوت، ارسیهای نفیس خانۀ امام‌جمعه در وضعیت اسفبار پیشین به سر می‌برند. در این دورۀ مرمتی، موارد دیگری از قبیل عایق‌کاری بام، بندکشی دیوارهای نمای خارجی و سفیدکاری راهروها، برق‌کشی اتاقها و بازسازی تزیینات نیز صورت گرفت. 
در سالهای 1375-1376 ش، اقدامات حفاظتی به عمل آمد که برای جلوگیری از واردآمدن آسیبهای بیشتر به بنا، و به‌ویژه ارسیها بود. همچنین بازسازی حوض سنگی حیاط با اقداماتی چون حذف عوامل ناایستا در جداره‌ها، شیب‌بندی مجدد، سیمان‌کشی، و مرمت سنگهای فرسوده و شکستۀ اطراف آن صورت گرفت. 
در سال 1380 ش، تزیینات آینه‌کاری و گچ‌بری تالار تابستانی مرمت شد. در 1381 ش، اقدامات مؤثرتری مانند سم‌پاشی بنا، به‌منظور دفع موریانه، ترمیم گوشۀ جنوب غربی شیروانی، تعمیر سقف شاه‌نشین، استحکام‌بخشی دیوار باقی‌مانده در جبهۀ غربی حیاط، و مرمت دیوار شرقی حیاط به عمل آمد که ازاره‌های آن بر اثر نفوذ رطوبت طبله کرده، و در حال ریزش بودند. براساس گزارش مرمتی میراث، در این دوره، مرمت کامل تالار تابستانی به پایان رسید و ارسی آن که حدود 5/ 1 متر طبله کرده، و از جای خود خارج شده بود، به جای اولیه بازگردانده شد و بازشوهای آن بازسازی گردید (خانه، بش‍‌ ). 
آخرین دورۀ مرمتی در 1388 ش، و به‌مدت 5 ماه انجام گرفت. این عملیات بیشتر معطوف به دفع رطوبت از بنا بود که به دلایلی چون بالاآمدن آبهای زیر‌زمینی، نشت آب از اجزاء تأسیساتی و حوض داخل بنا، شکسته‌شدن ناودانها و سرازیرشدن آب به دالان شمالی پیش آمده بود. با این اوصاف، در تمام دوره‌های مرمتی، توجهی به مرمت نقاشیها نشده است و امروزه نقاشی ازاره‌های تالار، چهارچوب ارسیها، و نقاشیهای پشت شیشه در وضعیت بسیار نامساعدی به سر می‌برند (منزل، بش‍‌ ؛ خانه، بش‍‌ ؛ طایفه). 

معماری بنا

خانۀ امام‌جمعه در زمینی به وسعت 789 مـ2 جای دارد. این بنا دارای دو اشکوب است که هریک حـدود 320 مـ2 وسـعت دارد. موقعیت قرارگیری ملک به گونه‌ای است که از 3 جبهۀ شمالی، شرقی و غربی به املاک مجاور، و از جبهۀ جنوبی به معبر (کوچۀ امام‌جمعه) محدود می‌شود. ورود به بنا از داخل کوچه صورت می‌گیرد. 
پس از در ورودی، حیاط باریک و درازی قرار دارد که در ضلع غربی آن، اتاقهایی برای اسکان سرایدار ساخته شده است. این حیاط در قسمت انتهایی خود به ساختمان مدرسه و حیاط اصلی خانه متصل می‌شود. قرارگیری بنا در جبهۀ شمالی حیاط، و روی محور طولی است. حیاط مساحتی در حدود 150 مـ2 دارد و در مرکز آن حوض سنگی مستطیل‌شکلی به ابعاد 15/ 9×65/ 4 مـ2 وجود دارد (منزل، بش‍‌ ). گرداگرد حوض را آب‌روی سنگی فراگرفته، و دو مجسمه به ارتفاع حدود 20/ 1 سانتی‌متر بر گوشه‌های حوض، کار گذاشته شده است. 
بیشتر مصالح بنا را آجر و چوب تشکیل می‌دهد. پوشش ساختمانْ شیروانی است و در فضاهای داخلی، یعنی دالانها، تالارها و سقف حوض‌خانه به‌صورت تخت اجرا شده است. تمامی بازشوها از جنس چوب کار شده‌اند و کف فضاهای داخلی با آجر و کاشی فرش شده است. نمای ساختمان آجری است و یک ایوان سراسری باریک در طبقۀ فوقانی آن وجود دارد. ایوان به‌واسطۀ وجود دو راهرو (عمود بر محور طولی) در جبهۀ شرقی و غربی به 3 بخش تقسیم شده است: یک بخش مرکزی و دو بخش جانبی؛ بخش مرکزی ایوان دارای دو ستون مدور به‌نسبت قطور گچی در وسط است. بخشهای جانبی به بخش مرکزی ایوان راه دارند و با مقرنس‌کاری تزیین شده‌اند. همچنین در بالاترین قسمت نما و بر لبۀ بام یک سنتوری با لبه‌های کنگره‌دار به چشم می‌خورد. زمینۀ سنتوری کاملاً ساده است و تنها اندودی از گچ سفید دارد، اما این احتمال وجود دارد که سنتوری در وضعیت اولیۀ خود، تزییناتی داشته است (طایفه). 
بنا زمینه‌ای با شکل آزاد دارد. اشکوب اول به‌طورکلی به حوض‌خانه و تالار تابستان‌نشین اختصاص یافته است. سقف این اشکوب در سنجش با سقف اشکوب فوقانی کوتاه‌تر است؛ چنان‌که در نمای بیرونی بنا (از داخل حیاط) اشکوب اول مانند یک نیم‌طبقه دیده می‌شود. 
دسترسی به حوض‌خانه از ضلع غربی فراهم شده است؛ حوض‌خـانه، فضـایی مستطیل‌شکل در راستـای شرقی ـ غربی است که حدود 40 سانتی‌متر پایین‌تر از تراز حیاط واقع شده است. در مرکز حوض‌خانه، حوض کاشی‌پوش مستطیل‌شکلی با گوشه‌های پخ قرار دارد. در جبهۀ جنوبی حوض‌خانه، یک شاه‌نشین با پنجره‌های رو به حیاط، و در جبهۀ شمالی آن، تالار تابستانی به ابعاد 75/ 5×10/ 9 مـ2 واقع شده است (منـزل، بش‍‌ ؛ خانه، بش‍‌ ). در انتهای تالار تابستانی (ضلع شمالی)، شاه‌نشین دیگری واقع شده است که در مدخل آن دو ستون قرار دارد. فضای داخلی حوض‌خانه و تالار به طرز چشمگیری ساده و فاقد تزیینات است. 
دیوارها اندودی از گچ دارند و سطوح کف با آجر ایرانی فرش شده است. با ‌توجه به تزیینات متراکم در اشکوب فوقانی بنا، این انتظار می‌رود که فضای حوض‌خانه و تالار نیز به فراخور امکان، تزییناتی هرچند مختصر داشته باشد؛ اما آنچه در واقع پیش رو ست، تفسیر این بی‌پیرایگی را دشوار می‌نماید. در دو طرف فضاهای اصلی، فضاهای جانبی‌ای چون اتاقها و راهروهای ارتباطی استقرار یافته‌اند. اتاقهای جانبی از داخل حیاط قابل دسترسی هستند و فضایی مستقل از حوض‌خانه به شمار می‌روند. در راهرو شرقی و غربی نیز آبریزگاه و پلکان مرتبط با طبقۀ فوقانی بنا تعبیه شده است (همان، بش‍‌ ). 
اشکوب دوم، قسمت اصلی بنا به شمار می‌رود و این فضاها را در خود جای داده است: ایوان؛ تالار تابستانی یا تالار آینه، و دو گوشوار در دو طرف تالار؛ تالار زمستانی یا تالار نقاشی (این نام به‌سبب وجود تابلوهای نقاشی دیواری تعبیه‌شده در میان تزیینات گچ‌بری است؛ اما به‌لحاظ تراکم، آمودهای گچی تالار بیشتر از نقاشیهای آن است). این اشکوب سقفی رفیع دارد و از کف تا سقف دارای تزیینات آینه‌کاری، گچ‌بری و نقاشی است. تالار تابستانی در جبهۀ جنوبی واقع شده است و ابعـادی برابر 70/ 4×10/ 9 مـ2 دارد (منزل، بش‍‌ )؛ این تالار توسط یک ارسی از ایوان جدا شده است. در دو طرف تالار، دو اتاق خصوصی (سه‌دری) قرار دارد. اتصال تالار به اتاقها توسط فضایی چهارگوش در دو طرف تالار فراهم شده است که به‌عنوان عضو رابط و نیز محل مکث میان فضای اصلی و فضاهای جانبی به شمار می‌آید.