البرز، دبیرستان پسرانه

البرز، دبیرستان پسرانه \dabīrestān-e pesarāne-ye alborz\، از شاخص‌ترین دبیرستانهای تهران، و متعلق به اوایل دورۀ پهلوی اول که از 1319 ش/ 1940 م تاکنون به‌صورت مدرسه‌ای دولتی فعالیت آموزشی دارد. 
این دبیرستان در خیابان انقلاب، تقاطع خیابان حافظ، و در کوچۀ البرز واقع است و ساختمان مرکزی دبیرستان البرز به همراه بنایی دیگر، موسوم به «ساختمان علوم»، در تاریخ 1/ 2/ 1377 ش، به شمارۀ 000‘2 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است (برای آگاهی بیشتر از تاریخچۀ این مجموعۀ آموزشی، نک‍ : ه‍ د، آمریکایی، مدرسۀ پسرانه).
در سال 1319 ش مجموعۀ ساختمانها و اراضی متعلق بـه مدرسۀ آمریکایی تهـران، کـه از چندی قبـل «کالج البرز تهران» نام گرفته بود، از سوی دولت ایران به قیمت 000‘000‘1 تومان خریداری شد. این مجموعه با نام «دبیرستـان البرز»، و به‌عنوان مدرسه‌ای ایرانی و دولتی ادامۀ فعالیت داد. با آنکه دکتر سمیوئل جردن، رئیس مدرسۀ آمریکایی تهران، چندی پیش از تحویل مدرسه به وزارت معارف، در نامه‌ای به رضا شاه درخواست کرد مدرسه همچنان به‌صورت مؤسسه‌ای آمریکایی به فعالیت خود ادامه دهد، اما این درخواست پذیرفته نشد و مدرسه به وزارت فرهنگ واگذار شد (نک‍ : موسوی، 18-20). 
 

آغاز فعالیت دبیرستان البرز، به‌عنوان مدرسه‌ای دولتی، با وقوع جنگ جهانی دوم هم‌زمان شد. در این زمان، چند تن از فرهنگیان برای مدتی کوتاه به‌عنوان رئیس و مدیر مدرسه تعیین شدند. نخستین رئیس دبیرستان البرز، پس از واگذاری آن به وزارت معارف، وحید تنکابنی (د 1336 ش)، تحصیل‌کردۀ پاریس بود که از 1317 ش سمت مدیرکل وزارت فرهنگ را داشت و در سال تحصیلی 1319-1320 ش عهده‌دار ریاست دبیرستان البرز و مدرسۀ دخترانۀ نوربخش (شعبۀ دخترانۀ مدرسۀ آمریکایی سابق) شد. در دورۀ ریاست او، مدیریت مدرسۀ البرز را محسن حداد بر عهده داشت.
در 17 مهر 1320، علی‌محمد پرتوی (د 1354 ش)، ملقب به منیع‌الملک، به‌عنوان مدیر جدید مدرسه انتخاب شد و تا مرداد 1321 در این مقام بود. پس از او، حسن ذوقی برای چندی (تا بهمن 1321) مدیریت مدرسه را بر عهده داشت.
پس از ذوقی، دکتر حسن صورتگر از اسفند 1321 تا مرداد 1323 عهده‌دار این سمت شد (نک‍ : سده‌نـامه ... ، 12- 16؛ موسوی، 20؛ سالنامه ... ، 1328- 1329 ش، 5-6). دورۀ مدیریت صورتگر هم‌زمان با اشغال ایران توسط نیروهای متفقین بود و مشکلات دوران جنگ امکان رسیدگی کامل به وضعیت دانش‌آموزان را فراهم نمی‌آورد؛ به‌طوری‌که در امتحانات نهایی سال 1323 ش، از 100 نفر دانش‌آموز این دبیرستان، فقط 27 نفر قبول شدند. با اعلام نتایج و آشکارشدن ضعف آموزشی مدرسه، دکتر صورتگر از مدیریت برکنار، و محمدعلی مجتهدی جایگزین او شد.
به‌استناد کارنامۀ حرفه‌ای مجتهدی در دبیرستان البرز، می‌توان او را از مدیران موفق و کارآمد در حوزۀ آموزش‌وپرورش ایران دانست. تحصیلات ممتاز علمی او، در کنار روحیۀ تعامل با دیگران و نیز به‌کارگیری تواناییهای دانش‌آموزان و اولیای آنها و کارکنان دبیرستان، این امکان را فراهم ساخت تا در دورۀ به‌نسبت طولانی مدیریت او، شکوفایی علمی این دبیرستان رقم بخورد. محمدعلی مجتهدی 37 سال به‌عنوان مدیر دبیرستان البرز خدمت کرد. او تحصیلات عالی خود را در فرانسه، در دورۀ لیسانس، در رشتۀ ریاضیات، فیزیک و مکانیک استدلالی، و در دورۀ فوق‌لیسانس، در رشتۀ آنالیز عالی، مکانیک مایعات، آئرودینامیک و هیدرودینامیک عالی (قسمت ریاضیات) ادامه داد. رسالۀ دکترای او در موضوع «حل برخی مسائل مکانیک مایعات» بود (سده‌نامه، 19).
مجتهدی از مهر سال 1320، پس از اتمام خدمت نظام‌وظیفه به تهران آمد. او همکاری خود با دبیرستان البرز را نخست به‌عنوان مسئولیت ادارۀ شبانه‌روزی دبیرستان آغاز کرد. 3 سال پس از آن، در مرداد 1323، به‌عنوان مدیر و رئیس دبیرستان البرز تعیین گشت («البرز ... »، 8- 9). مجتهدی افزون‌بر ریاست دبیرستان البرز، سمتهایی دیگر همچون عضویت در شورای عالی فرهنگ، ریاست دانشکدۀ پلی‌تکنیک تهران (1341-1344 ش) و ریاست دانشگاه ملی (1346-1347 ش) را بر عهده داشته است (سده‌نامه، 23). گفتنی است مجتهدی در طول خدمت خود در دبیرستان البرز، یک سال (1330-1331 ش) از مدیریت دبیرستان کنار گذاشته شد و مرتضى‌قلی خان اسفندیاری به‌عنوان مدیر مدرسه جای او را گرفت. در 1331 ش، مجتهدی دیگر بار مدیریت دبیرستان را بر عهده گرفت (همان، 53). 
دولت وقت در دهۀ 1320 ش، توانایی آن را نداشت که امکانات تحصیل رایگان و همگانی را در دورۀ متوسطه فراهم کند. ازاین‌رو، بیشتر دانش‌آموزان دبیرستانی هزینۀ تحصیل را به‌صورت شهریه پرداخت می‌کردند. دبیرستان البرز نیز باآنکه مدرسه‌ای دولتی به شمار می‌آمد، بودجۀ کافی از دولت دریافت نمی‌کرد و مدرسه به ناچار از طریق دریافت شهریه و کمکهای مالی نیکوکاران اداره می‌شد (سالنامه، 1327- 1328 ش، 86).
اززمانی‌که مدرسۀ البرز در اختیار مبلغان آمریکایی قرار داشت، بخشی در مدرسه به‌صورت شبانه‌روزی، و با امکانات خوابگاهی، برای اقامت دانش‌آموزان غیرتهرانی برپا بود. این خوابگاه را «شبانه‌روزی البرز» می‌نامیدند. پس‌ازآنکه دبیرستان البرز به مالکیت دولت درآمد، بخش شبانه‌روزی آن همچنان به فعالیت خود ادامه، و حتى با گسترش امکانات خوابگاهی، شمار بیشتری دانش‌آموز را در خود جای داد. سکونت دانش‌آموزان در شبانه‌روزی مستلزم پرداخت هزینۀ اقامت بود. در جریان جنگ جهانی دوم، مشکلات اقتصادی و کمبود مواد غذایی، چالشی جدی برای گردانندگان شبانه‌روزی البرز پدید آورد. بااین‌حال، بخش شبانه‌روزی مدرسه توانست افزون‌بر ادارۀ امور دانش‌آموزان مقیم، خدمات رفاهی و غذا به شمار معدودی از دانشجویان شهرستانی ارائه دهد. در 1328 ش، 210 دانش‌آموز در بخش شبانه‌روزی اقامت داشتند (همان، 1328- 1329 ش، 15).
مدیریت مدرسه، یک دهه پس‌ازآن، در 1338 ش، با کمکهای مالی جمعی از نیکوکاران، ساختمان جدیدی را در 4 طبقه، و با گنجایش 160 نفر به مجموعۀ شبانه‌روزی مدرسه افزود. ساختمان جدید شبانه‌روزی که با هزینۀ 000‘000‘16 ریال و با همکاری جمعی از استادان دانشگاه و مهندسان خیرخواه ساخته شده بود، در 1341 ش به بهره‌برداری رسید. شمار دانش‌آموزان شبانه‌روزی در سال تحصیلی 1352-1353 ش به 233 نفر افزایش یافته بود (سده‌نامه، 91-92؛ «البرز»، 10).
از مهم‌ترین اقدامات مجتهدی در آغاز مدیریت خود در دبیرستان البرز، بازگرداندن اعتبار علمی مدرسه بود. در طول جنگ جهانی دوم، کیفیت آموزشی مدرسه به‌شدت کاهش یافته بود، به‌طوری‌که تنها  4/ 1 از دانش‌آموزان مدرسه در امتحانات نهایی نمرۀ قبولی گرفته بودند. مجتهدی برای بازگرداندن اعتبار علمی مدرسه، اقدامات چندی را با تعامل میان معلمان مدرسه و اولیای دانش‌آموزان انجام داد؛ ازجمله اینکه اولویت در ثبت‌نام دانش‌آموزان جدید در مدرسه را با نظر اولیای دانش‌آموزان، براساس بالاترین نمرۀ معدل آنها قرار داد. از دیگر اصلاحات او، یکسان‌سازی نظام امتحانات مدرسه بود. پیش‌تر، معلمان اختیار داشتند تا امتحانات پایان سال را بدون نظارت مدرسه برگزار کنند.
شماری از معلمان در طول یک سال تحصیلی، برنامۀ درسی مصوب سالانه را به پایان نمی‌بردند، ولی نمرۀ قبولی به شاگردان خود می‌دادند. ناتمام‌ماندن آموزشهای سالانه وقتی آشکار می‌شد که دانش‌آموزان در امتحانات نهایی که به‌صورت سراسری برگزار می‌شد، مردود می‌شدند. برای حل این مشکل، نخست برنامۀ امتحانات سالانۀ مدرسه به‌صورت هماهنگ برگزار شد و به همۀ دانش‌آموزانِ یک پایۀ علمی سؤالات واحدی برای امتحان داده شد. ازاین‌طریق، همۀ معلمان خود را موظف به تدریس کامل برنامۀ درسی دانستند. آن دسته از دانش‌آموزانی که درسهای سالهای گذشته را به‌خوبی فرانگرفته بودند، از دیگران تفکیک شدند و کلاسهایی جداگانه برای آنها برپا شد تا افزون‌بر آموزش برنامۀ درسی جاری، با مرور درسهای سال گذشته، ضعف آموزشی آنها برطرف گردد. این اصلاحات با برقراری نظم در دبیرستان البرز، که شمار قابل ملاحظه‌ای دانش‌آموز در آن تحصیل می‌کردند، کامل شد و این دبیرستان دیگربار اعتبار علمی خود را بازیافت. به‌طور تقریبی، همۀ کسانی که دربارۀ تاریخچۀ دبیرستان البرز سخن گفته‌اند ــ به‌جز شخص مجتهدی ــ از نقش محوری مجتهدی در نشاط علمی دبیرستان یاد کرده‌اند (نک‍‌ : «البرز»، 12-13).
مدیریت دبیرستان افزون‌بر بالابردن سطح علمی دبیرستان، به عمران و نوسازی آن نیز توجه داشت. هنگام دولتی‌شدن البرز، این مدرسه دو ساختمان شمالی و شرقی داشت و بخش اعظم عرصه و فضای متعلق به دبیرستان بدون کاربری مانده بود. مدیریت مدرسه از طریق صرفه‌جویی در بودجۀ مدرسه و شبانه‌روزی، و نیز با گردآوری کمکهای مالی خیرخواهانه، به‌تدریج عرصه و حیاط مدرسه را به‌صورت زمینهای ورزشی و محوطۀ درخت‌کاری و فضای سبز درآورد. در این دوره، بنایی با کاربری آموزشی، با 20 کلاس درس و کافه‌تریا و سالن ناهارخوری ساخته شد.
در سال 1357 ش، و در پایان دورۀ مدیریت مجتهدی، دبیرستان البرز دارای 7 ساختمان با کاربریهای آموزشی و اقامتی بود (سده‌نامه، 228- 229). مجموعۀ محوطۀ ورزشی مدرسه شامل زمین چمن فوتبال و پیست دومیدانی، 12 زمین بسکتبال، 10 زمین والیبال، دو زمین تنیس، یک زمین هندبال، و نیز سالن ورزش زمستانی بود. وجود زمینهای ورزشی مناسب در دبیرستان البرز، امکان فعالیتهای تیمهای دانش‌آموزی را در این مدرسه فراهم می‌کرد (موسوی، 55).
کتابخانۀ دبیرستان البرز که در زمان ادارۀ مدرسه توسط آمریکاییها تأسیس شده بود، پس از دولتی‌شدن مدرسه، همچنان بر جای ماند. گرچه بخشی از کتابهای آن که از سوی میسیون آمریکایی برای تبلیغات مذهبی تدارک دیده شده بود، به انبار کتاب وزارت آموزش‌وپرورش تحویل داده شد (سده‌نامه، 74). دبیرستان البرز چند دوره سالنامه، در سالهای تحصیلی 1323-1324، 1327- 1328 و 1328- 1329 ش، همچنین ویژه‌نامه‌ای به مناسبت 100 سال فعالیت علمی این مدرسه، با نام سده‌نامۀ دبیرستان البرز در 1352 ش منتشر کرد.
بیشترین آمار دانش‌آموزان دبیرستان در دورۀ مدیریت جردن، به 900 تن می‌رسید. این شمار در اوایل دهۀ 1350 ش و هم‌زمان با جشن صدسالگی دبیرستان البرز، به 100‘4 دانش‌آموز که در 81 کلاس تحصیل می‌کردند، افزایش یافت. در این دوره، سالانه بیش از 400 دانش‌آموز از البرز فارغ‌التحصیل می‌شدند (همان، 27؛ سالنامه، 1323-1324 ش، 3).
دبیرستان البرز در طول فعالیت دولتی خود مدرسه‌ای نمونه بود و به‌طور تقریبی، همۀ دانش‌آموزان آن از تحصیل در مدرسۀ البرز به خود می‌بالیدند و به دیگران فخر می‌فروختند. این دانش‌آموزان سالها پس از فارغ‌التحصیلی، همچنان یاد و خاطرۀ البرز و مدیر آن را زنده نگه می‌داشتند (نک‍ : همایون، 375).
به گفتۀ برخی از صاحب‌نظران، دبیرستان البرز بالاترین بازده آموزشی را از لحاظ قبولی فارغ‌التحصیلان در کنکور دانشگاهی، و نیز از لحاظ موفقیت اجتماعی آنها داشته است. شمار فارغ‌التحصیلان این مدرسه که بعدها، مردان موفقی شدند و مدارج بالای شغلی و علمی را کسب کردند، بسیار است («البرز»، 7)؛ همچنین نام‌آوران پرشماری در بیش از یک سده از فعالیت این مرکز آموزشی، در آن تحصیل کرده‌اند. شمار کل فارغ‌التحصیلان آن از 1319 تا 1354 ش، 407‘10 نفر بوده است (سده‌نامه، پیوست، 136).
پس از انقلاب اسلامی، تغییراتی در مجموعۀ دبیرستان البرز رخ داد؛ ازجمله، تجربۀ مدیریت طولانی در مدرسه دیگر تکرار نشد. از 1358 ش به‌بعد، به‌طور تقریبی، هر سال یک نفر به‌عنوان مدیر تعیین گردید و سال بعد جای خود را به مدیری دیگر داد. همچنین بخشهایی از فضای آموزشی مدرسه در اختیار دیگر نهادهای آموزشی قرار گرفت. برای چندی، تحصیل در این مدرسه برای عموم آزاد، و شرط داشتن معدل با نمرۀ بالا برداشته شد.
دیگربار، در سال 1370 ش مدرسه به‌عنوان دبیرستان نمونۀ مردمی مطرح شد و سطح آموزشی آن بهبود یافت. در 1376 ش، ساختمانهای قدیمی آن به ثبت میراث فرهنگی رسید. در 1377 ش، مدرسه به‌صورت دبیرستانی عادی درآمد که تحصیل همگان در آن آزاد بود. در 1385 ش، به‌عنوان دبیرستان ماندگار معرفی شد.
از مدیران دبیرستان البرز که پس از انقلاب اسلامی تعیین شدند، می‌توان از حسین خوش‌نویسان، حسن پورزاهد، ناصر ناصری، اسماعیل صادق‌کاظمی، ناصر ملااسدالله، علی مزارعی، عباس فیض، باقر دزفولیان، محمود داستانی، ولی‌الله صنایع پرکار، مظاهر حامی کارگر، آبس اسفندیار و محمد محمدی یاد کرد («البرز»، 9). 
گفتنی است در سال 1383 ش، مراسمی به مناسبت 116سالگی فعالیت این مدرسه و هشتادمین سالروز فعالیت دولتی آن، در محل این مدرسه برگزار شد و در آن شماری از معلمان و دانش‌آموزان قدیمی مدرسه همچون فضل‌الله رضا، سید حسن امین، محمدعلی اسلامی ندوشن، زین‌العابدین مؤتمن، همایون مهران، هوشنگ طالع و خسرو غفاری حضور داشتند (مهران، 59، 61).
همچنین در سال 1388 ش دو استاد ایرانی، دکتر محمدعلی همایون کاتوزیان از دانشگاه آکسفرد و دکتر نسرین رحیمیه از دانشگاه کالیفرنیا، کنفرانسی به نام «کنفرانس دبیرستان البرز» در دانشگاه کالیفرنیا برپا کردند که در آن دربارۀ تاریخ و کارنامۀ فرهنگی این مدرسه سخنرانیهایی ارائه شد (همایون، 370). امروزه، دبیرستان البرز در ردۀ دبیرستانهای ماندگار کشور طبقه‌بندی شده است و همچنان از مدارس معتبر تهران به شمار می‌رود.

مآخذ

«البرز: مدرسه‌ای در زمان مناسب، در مکان مناسب با آدمهای مناسب»، زمان، تهران، 1372 ش، شم‍ 1؛ سالنامۀ دبیرستان البرز، سال تحصیلی 1323-1324 ش، تهران، 1324 ش؛ همان، سال تحصیلی 1327- 1328 ش، تهران، 1328 ش؛ همان، سال تحصیلی 1328- 1329 ش، تهران، 1329 ش؛ سده‌نامۀ دبیرستان البرز، تهران، 1352-1353 ش؛ موسـوی مـاکویـی، اسدالله، دبیرستـان البـرز و شبـانه‌روزی آن، تهـران، 1378 ش؛ مهـران، مجیـد، «یـک‌صـد و شانزدهمین سالگرد دبیرستان البرز»، حافظ، تهران، 1383 ش، شم‍ 12؛ همایون کاتوزیان، محمدعلی، «البرز و معلمان آن»، ترجمۀ فرزانه قوجلو، بخارا، تهران، 1388 ش، شم‍ 74.

مسعود تاره (دانا)

معماری دبیرستان البرز

ساختمان مرکزی دبیرستان البرز (رولستون هال سابق) را نیکلای مارکف (1882-1957 م)، معمار برجستۀ روس طرح‌ریزی کرد و ساخت. این بنا به‌همراه ساختمان دیگری که به «ساختمان علوم» شهرت دارد و بعدها «ساختمان ایثارگران» نامیده شد، دو بنای ارزشمند و فاخر این مجموعۀ آموزشی به شمار می‌آیند. باقی بناهای قدیمی مجموعه، همچون خانۀ مسکونی دکتر جردن (ساخت: 1294 ش)، مدیر مدرسه و کالج آمریکایی در سالهای 1278- 1319 ش، ساختمان خوابگاه شبانه‌روزی یا مک‌کورمیک هال (تأسیس: 1297 ش)، خوابگاه لینکلن هال و ساختمان بهداری (تأسیس: 1312 ش) در جریان تحولات تدریجی از میان رفته‌اند و از بین آنها فقط یک ساختمان آجری متعلق به معاون دکتر جردن باقی مانده است. بعدها، ساختمانهای جدیدی چون ساختمان پنج‌طبقۀ شبانه‌روزی (افتتاح: 1342 ش)، ساختمان چهارطبقۀ کارمندان، ساختمان آزمایشگاه، کتابخانه و سالن ورزش جایگزین بناهای قدیمی مجموعه شدند (موسوی، 136-137).
مجموعۀ آموزشی البرز در محوطۀ وسیعی به مساحت تقریبی 8/ 68 هکتار ساخته شده است (صفامنش، 12). محوطۀ مجموعه، با توجه به دخل و تصرفهایی که به مرور زمان در آن صورت گرفته، شکلی نامنتظم یافته است. این زمین هم‌اکنون به‌صورت مستطیلی با کشیدگی در جهت شرق به غرب، در نیمۀ جنوبی و زمینی پلکانی‌شکل، در نیمۀ شمالی درآمده است.
دو بنای ارزشمند این مجموعه، یعنی ساختمان مرکزی دبیرستان البرز و ساختمان علوم، در نیمۀ جنوبی محوطه قرار گرفته‌اند. ساخت بنای مرکزی در 1302 ش به نیکلای مارکف سفارش داده شد. کارهای ساختمانی بنا در 1303 ش آغاز شد و پس از یک سال به پایان رسید. گفته می‌شود مارکف در ساخت این بنا از همکاری نزدیک معماری ایرانی به نام استاد یحیى بهره گرفته است (همو، 18، 13).
ساختمان مرکزی که به‌سبب تأمین بودجۀ ساخت آن توسط رولستون آمریکایی، در آغاز به نام وی، «رولستون هال» نامیده شد، برپایۀ الگوی «تک‌بنای آزاد» ساخته شده است. این الگو که در آن بنا همچون مجسمه‌ای آزاد در میان محوطه‌ای بزرگ قرار می‌گیرد، سبب ایجاد تغییر نگرش در طراحی مدرسه‌های بعدی گشت و در نمونه‌های دیگری چون مدرسۀ دخترانۀ انوشیروان دادگر، مدرسۀ پسرانۀ فیروز بهرام و مدرسۀ ژاندارک تکرار شد. پیش‌ازآن، الگوی تک‌بنای آزاد در معماری ایرانی، در کوشکها، کاخها و برخی از خانه‌های اعیانی به کار گرفته شده بود، اما در مورد مدرسۀ البرز که بنایی آموزشی ـ عمومی، در مقیاسی بسیار بزرگ به شمار می‌رفت، این نخستین‌بار بود که از چنین الگویی استفاده می‌شد. لازم به یادآوری است که پیش‌‌تر، مدرسۀ آلمانی (تأسیس: 1325-1326 ق/ 1907- 1908 م) با الگویی مشابه بنیان نهاده شده بود، اما در مقیاس و ابعاد قابل مقایسه با مدرسۀ البرز نبود.