اعلم السلطنه، خانه

اعلم‌السلطنه، خانه \xāne-ye aʾlam-os-saltane\، خانه‌ای مسکونی متعلق به دورۀ قاجار، واقع در خیابان حافظ، چهار‌راه عزیز خان، بعد از تالار بورس، بن‌بست ایرانیان. این اثر در تاریخ 3/ 8/ 1378 ش، به شمارۀ 490‘2 به ثبت رسیده است. 

 خانۀ اعلم‌السلطنه متعلق به میرزا کاظم خان بنان نظام از ملاکان قزوین است. وی دخترزادۀ میرزا‌ محمد قزوینی، منشی‌باشی وزارت جنگ و از رجال دستگاه کامران میرزا نایب‌السلطنه بود (مستوفی، 2/ 33؛ سلیمانی، 50). آخرین مالک خانه، دختر اعلم‌السلطنه، همسر سناتور فتح‌الله فرود بـود (خـانه ... ، 2؛ نیـز نک‍ : عاقلـی، 2/ 1102-1103). پس از انقلاب، خانه مصادره شد و در اختیار نهادهای انقلابی و سپس جهاد سازندگی قرار گرفت و امروزه (1393 ش)، نیز در اختیار همان نهاد است. جهاد‌ سازندگی از این خانه به‌عنوان واحد آموزش در رشته‌های دام‌پروری و کشاورزی استفاده می‌کند. 
بنا، به‌صورت کوشکی آزاد، در جبهۀ غربی عرصه‌ای مربع‌شکل واقع شده ‌است. ساختمان خانه دارای یک طبقه و یک زیرزمین است. مصالح خانه را بیشتر آجر و چوب تشکیل می‌دهد. برای برپایی بنا پی‌ریزی سنگی انجام شده، و پوشش بیرونی به‌صورت شیروانی با خرپای چوبی است. پوشش فضاهای داخلی تخت است و تنها، سقف یکی از اتاقهای زیر‌زمین به‌صورت طاق چهار‌بخشی (گلودرهم) اجرا شده‌ است. برپایۀ گزارش میراث فرهنگی، ساخت بنا به سال 1318 ق، یعنی دورۀ مظفری باز‌می‌گردد (خانه، 1). ورود به عرصه از جبهۀ شرقی صورت می‌گیرد، ضمن اینکه درِ ورودی ساختمان نیز در همین جبهه تعبیه شده‌ است (طایفه). 
در مرکز جبهۀ شرقیِ بنا، پیش‌ایوان ورودی قرار دارد که از دو طرف به داخل حیاط پله می‌خورد. پس از ورود به داخل ساختمان، یک راهرو مرکزی پیش رو ست که در دو طرف آن اتاقها چیده شده‌اند. راهرو همچون محورِ تقارنی است که پلان را در دو نیمۀ شمالی و جنوبی به دو بخش همسان تقسیم کرده‌ است. تناسبات اتاقها به‌صورت یک اتاق مرکزی و دو اتاق کوچک‌تر در دو طرف است. اتاقها توسط درهای میانی به یکدیگر راه دارند و به‌سبب آزادبودن بنا، نور کافی از حیاط دریافت می‌دارند. در جبهۀ غربی این طبقه آبدارخانه، پلکان مرتبط با زیرزمین و دیگر فضاهای خدماتی واقع شده است. ورود به زیرزمین از جبهۀ شرقی و از زیر پیش‌ایوان ورودی صورت می‌گیرد. پلان زیرزمین نیز متقارن با پلان طبقۀ اول است و تنها تفاوت آن در تقسیم اتاق مرکزی شمالی به دو اتاق است. فضای زیرزمین نیز دارای یک راهرو مرکزی است که در دو طرف آن اتاقها واقع شده‌اند. هم‌اکنون اتاقهای جنوبی به کلاس درس، و اتاقهای شمالی به بخشهای اداری تخصیص یافته‌اند (همو). 
نمای ساختمان برخلاف پلان متقارن بنا، در 4 جبهه متفاوت است. نماسازیها بیشتر در جبهۀ شرقی و جنوبی صورت گرفته است، اما مؤلفه‌هایی از قبیل قاب‌بندی پنجره‌ها، دوال‌کشی و ازاره‌کشی ساختمان در دیگر جبهه‌های بنا نیز (جز نمای غربی) به چشم می‌خورد. بدنه‌ها پوشیده از اندود گچ و رنگ است که با قابهای آجری برجستۀ دور پنجره‌ها و جرزهای آجری گوشه‌های ساختمان از یکنواختی خارج شده، و تنوع یافته است. نمای اصلی متعلق به جبهۀ شرقی است که دارای یک پیش‌ایوان در مرکز و دو پنجرۀ نسبتاً بلند در دو طرف است. سقف ایوان توسط دو ستون گچی باریک که طرح مارپیچ دارد، برپا شده، و از داخل تخته‌کوب است. 
نمای جنوبی دارای 5 پنجره در طبقۀ اول و 5 نورگیر است. این نورگیرها روشنایی زیرزمین را تأمین می‌کنند. نمای شمالی در شمار پنجره‌ها همچون نمای جنوبی است، با این تفاوت که بخش مرکزی نما دارای یک عقب‌نشینی داخل حجم بنا ست و درنتیجۀ آن، بخشهای جانبی نما به‌شکل دو تودۀ پیش‌نشسته در‌آمده‌اند. نمای غربی مهجورترین نمای ساختمان به شمار می‌رود که تقارن و وحدت ندارد و بر بدنۀ آن پنجره‌های متعلق به فضای خدماتی و نور‌گیر پلکان داخلی ساختمان تعبیه شده است. تزیینات بنا در نمای بیرونی شامل اجرای سنتوری بالای پیش‌ایوان، سنتوری شکستۀ بالای پنجره‌ها، گچ‌بری داخل سنتوری، قاب‌بندی دور پنجره‌ها و نورگیرها، اجرای ازاره با قلوه‌سنگهای کوچک و سنگ‌ریزه، اجرای نوار تزیینی از سفالهای گلدانی‌شکل زیر لبۀ بام و در لبۀ پیش‌ایوان، اجرای ستون‌واره‌های آجری در 4گوشۀ نبش ساختمان، حجاری پایۀ ستونهای پیش‌ایوان و نقاشی روی چوب در قسمت سقف پیش‌ایوان با نقوش گیاهی و انسانی است. همچنین شبکه‌های فلزی جلو پنجره‌ها و دست‌انداز پلکان پیش‌ایوان با طرح چلنگری اجرا شده‌اند. نیز 4 قطعه کاشی نصب‌شده در نمای شرقی را می‌توان از دیگر تزیینات نمای بیرونی به شمار آورد. این کاشیها موسوم به سلطان‌سنجری‌اند و تصاویر شخصیتهای تاریخی و اسطوره‌ای ایران را به نمایش می‌گذارند. 
استفاده از کاشیهای یادشده در بناهای اواخر دورۀ قاجار به‌عنوان عنصری تزیینی در پی بالاگرفتن روحیۀ میهن‌پرستی و ملی‌گرایی در دورۀ مشروطه رواج یافت و مورد اقبال و استفادۀ خواص جامعۀ قاجاری در خانه‌های اعیانی قرار گرفت (کوبان، 62-63). هر کاشی به‌صورت قابی مستطیل‌شکل است که در میان آن تصویر انسانی با قلم‌گیری سیاه، و نام شخصیتها به فارسی نقش شده است و در اطراف نقوش گیاهی برجسته دارد. این کاشیها تصاویری خیالی از تور، زاب، شاه اسماعیل و نیز تصویری از یک زن فرنگی را ارائه می‌دهند. ازاره‌سازی نمای شرقی نیز با سنگ‌ریزه‌هایی صورت گرفته است که داخل قابهای سنگی با خطوط منحنی قرار گرفته‌اند و زمینه‌ای زیبا را به وجود آورده‌اند. تزیینات نمای درونی شامل گچ‌بری در قسمت گلویی راهرو، قاب‌بندی بدنه‌های راهرو، درها و اتاقها، تُنُکه‌سازی سقف، گچ‌بری بر بدنه و گلویی اتاق مرکزی جنوبی، و کاشی‌کاری ازارۀ یکی از اتاقهای زیرزمین با کاشیهای سلطان‌سنجری است. گچ‌بریها طرحی از غنچۀ گل و گل‌و‌بته دارند و به رنگهای طلایی تند، سرخ، زرد و آبی، رنگ‌آمیزی شده‌اند. گویا این رنگ‌‌آمیزیها در مرمتی که جهاد سازندگی در دهۀ 1370 ش انجام داد، صورت گرفته، و تندی رنگها آن را زننده نموده است. افزون‌بر‌این، رگ‌چینی آجرهای سقف زیرزمین به‌شیوۀ خفته و راستۀ مرکزی انجام شده است (طایفه). 

مآخذ

خانۀ اعلم‌السلطنه، گزارش ثبتی، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، 1378 ش؛ سلیمانی، کریم، القاب رجال دورۀ قاجاریه، تهران، 1379 ش؛ طایفه، سیما، تحقیقات میدانی؛ عاقلی، باقر، شرح‌حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛ کوبان، سیما، «موقوفۀ فاضل عراقی»، کتاب تهران، تهران، 1372 ش، ج 3؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1371 ش.

سیما طایفه