اعدام، میدان و محله

اعدام، میدان و محله \meydān va (o) mahalle-ye eʾdām\، یا پاقاپوق، امروزه با نام میدان محمدیه واقع در تقاطع خیابانهای مولوی و خیام، و همچنین نام دروازه و محله‌ای در جنوب غربی تهرانِ حصار شاه‌تهماسبی.
در زمان محمد شاه قاجار، محله‌ای در جنوب غربی تهران شکل گرفت که برگرفته از نام او «محمدیه» خوانده شد. با شکل‌گیری این محله، دروازه‌ای نیز با نام محمدیه یا دروازه‌نو یا دروازه‌غار قدیم، در انتهای جنوبی بازار عباس‌آباد کنونی بنا گردید.
بنای اصلی این دروازه شامل یک طاق بزرگ در وسط، و دو طاق کوچک‌تر در دو طرف آن بود. مناره‌های آن با کاشیهای فیروزه‌ای‌فام پوشیده شده بود و کاشی‌کاریهای سردر دروازه، صحنۀ نبرد رستم و دیو سفید را نشان می‌داد و در وسط حاشیۀ پایین این نقش، نام سازندۀ آن بدین‌صورت نوشته شده بود: «عمل استاد محمدقلی کاشی‌پز شیرازی سنۀ 1263». در گذر زمان، دگرگونیهایی در این ساختمان به عمل آمد و طاقهای کوچک اطراف آن به دکان بدل گشت و دروازه‌ از شکل نخستینش بیرون آمد. بعدها، کاشیهای صحنۀ نبرد رستم و دیو سفید را که بسیار ماهرانه ساخته شده بود، جمع‌آوری، و به موزۀ ملی ایران منتقل کردند و هم‌اکنون نیز در آنجا نگهداری می‌شوند (نک‍ : کریمان، 210؛ مصطفوی، 1/ 441؛ نوربخش، 1/ 228، 526).
خارج از این دروازه، میدان محمدیه به‌عنوان یکی از 5 میدان مهم تهران در دورۀ قاجار، پایین‌تر از پاچنار قرار داشت (معتمدی، 241)، که امروزه در تقاطع خیابانهای مولوی و خیام جای دارد. در محلۀ محمدیه قناتی به نام نجف‌آباد جریان داشت که از طرشت سرچشمه می‌گرفت و در میدان محمدیه آفتابی می‌شد و آب خانه‌های اطراف را تأمین می‌کرد (شهیدی، 404-405؛ معتمدی، 552-553). 
تا سال 1268 ق، محل قاپوق، محل بریدن سر مجرمان در سبـزه‌میدان بـود؛ امـا به‌سبب نزدیکی سبزه‌میدان بـه ارگ سلطنتی و منظرۀ ناخوشایندی که این میدان داشت، در آن تاریخ، قاپوق از سبزه‌میدان برچیده، و به میدان محمدیه منتقل شد؛ ازهمین‌رو، در وسط این میدان، و بر بالای تپه‌ای خاکی، یک ستونِ گرد آجری برای قراردادن قاپوق ساختند و به محلی برای سربریدن مجرمان بدل شد (اعتمادالسلطنه، 94؛ پولاک، 71). در آن دوره، زمان اجرای حکم مجازات در شهر به اطلاع عموم می‌رسید و در سپیده‌دم روز بعد، درحالی‌که عده‌ای به تماشا گرد آمده بودند، محکومْ سر بریده می‌شد (نجمی، 368- 369). به‌مرور زمان، به‌دارآویختن مجرمان، جایگزین بریدن سر شد و نام میدان نیز به «اعدام» تغییر یافت.
در دورۀ ناصری، با ورود تراموای اسبی به تهران، میدان محمدیه یا اعدام به‌سبب پررفت‌و‌آمدبودن، مبدأ یکی از رشته‌خطهای تراموای اسبی شد؛ این خط از میدان اعدام آغاز و پس از گذر از خیابان اسماعیل بزاز (مولوی کنونی)، از جلو «سر قبر آقا» عبور می‌‌کرد و به گارماشین ــ ایستگاه قطار تهران ـ شهرری ــ واقع در خیابان ری در جنوب میدان قیام کنونی می‌رسید (شهیدی، 169؛ سیفی، 174). 
امروزه نیز میدان محمدیه موقعیت خود را به‌عنوان ایستگاهی در شبکۀ حمل‌ونقل درون‌شهری تهران حفظ کرده است و خط یک متروی تهران (ایستگاه مولوی) و خط اتوبوس تندرو آزادی ـ خاوران از آن می‌گذرد. پس از تغییراتی که در بافت محدودۀ بازار انجام پذیرفت، کارکرد بیشتر دکانهای اطراف میدان محمدیه و حوالی آن نیز تغییر کرد و به یکی از مراکز عمده‌فروشی مواد غذایی تهران بدل شد (قائمی‌نسب، 83).
پس از تخریب میدان محمدیه، به‌منظور ساخت ایستگاه مولوی در خط یک متروی تهران، این میدان بازسازی شد. در این بازسازی، سازه‌ای که تداعی‌کنندۀ تپۀ شنی وسط میدان در دورۀ قاجاریه است، کار گذاشته شد. این سازه بـا حرکتی نرم به‌تدریج ارتفاع می‌یابد و در وسط، به بالاترین حد خود می‌رسد و در ادامه، از ارتفاع آن کاسته می‌شود. امروزه آرایه‌های وسط میدان با دیگر اضلاع آن بیگانه است. طراحی زیبای وسط میدان و وضعیت آشفتۀ فضای پیرامونی میدان محمدیه، نخستین تصویری است که بیننده را در آن محل متوجه خود می‌سازد. دو ضلع جنوب شرقی و غربی میدان واقع در دو سوی خیابان خیام، به‌سبب وجود عمده‌فروشیها، محل تجمع موتورسواران باربر است و ورودی شرقی میدان از سمت خیابان مولوی به‌علت تلاقی سرای بازرگانان، پمپ‌بنزین و تجمع موتورسوارانْ پرازدحام است. ضلع شمال غربی بین خیابان مولوی و خیام، محل حجره‌های دوطبقه‌ای است که در حال تخریب‌اند و نشان از زیبایی سابق خود دارند. این حجره‌ها در تزیینات طبقۀ دوم دارای یک طاق هستند و فاصلۀ طاق تا خط بام آن با قابهای زیبایی از آجر، رنگ آبی و طرحهای درون آن تزیین شده‌ است. ضلع شمال شرقی که دارای فرسودگی کالبدی و عملکردی است، نقش زیادی در اغتشاش بصری میدان محمدیه دارد. امروزه میدان محمدیه بیش از آنکه یادآور خاطرۀ مجازات مجرمین باشد، محل کسب و کار، به‌ویژه عمده‌فروشی مواد غذایی است و ارتباط آن با بازار بر ازدحام و شلوغی آن افزوده است (خبازیان).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1361 ش؛ خبازیان، کوثر، تحقیقات میدانی؛ سیفی فمی تفرشی، مرتضى، تهران در آیینۀ زمان، تهران، 1369 ش؛ شهیدی مازندرانی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، 1383 ش؛ قائمی‌نسب، جعفرقلی، «بررسی بازارهای عمده‌فروشی مواد غذایی»، میثاق مدیران، تهران، 1386 ش، شم‍ 23؛ کریمان، حسین، تهران در گذشته و حال، تهران، 1355 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی طهران، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1361 ش؛ معتمدی، محسن، جغرافیای تاریخی تهران، تهران، 1381 ش؛ نجمی، ناصر، ایران قدیم و تهران قدیم، تهران، 1362 ش؛ نوربخش، مسعود، تهران به روایت تاریخ، تهران، 1381 ش.

کوثر خبازیان