اسماعیل بزاز، نام گذار

اسماعیل بزاز \esmāʾīl bazzāz\، نامِ گذار، حمام، تکیه و مسجدی واقع در جنوب محلۀ چاله‌‌میدان تهران عهد ناصری.
با گسترش تهران در عصر ناصرالدین ‌شاه قاجار (سل‍ 1264-1313 ق/ 1848-1895 م)، و تخریب حصـاری که در 961 ق، در دورۀ شـاه ‌تهمـاسب صفوی (سل‍ 930- 984 ق/ 1524-1576 م) بر گِرد شهر کشیده شده بود، خیابانها و گذارهایی عریض برجای بارو و خندق قدیم شهر احداث شد که محله‌های تهران عهد شاه‌‌تهماسبی را از توابعِ نوبنیاد آن جدا می‌ساخت (نجمی، 18، 22).
بنابر «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران، که در 1309 ق، به چاپ رسیده است، در جنوب محدودۀ محلۀ چاله‌میدان، اراضی حاج ابوالفتح جانمایی شده است؛ این اراضی که درواقع منطبق با ضلع جنوب شرقی حصار سابق است، بر روی خندقی ساخته شدند که با تخریب حصار و خاک‌برداری، برای احداث دیوار جدید پدید آمد. در جانب غربی این اراضی، و در ضلع شمالی خیابان خندق، دروازۀ حضرت عبدالعظیم، حمام و گذار اسماعیل بزاز جانمایی شده است (نک‍ : اطلس تهران ... ، 83)، که برگرفته از نام اسماعیل بزاز، دلقک‌ مشهور دربار ناصرالدین شاه است. نجم‌الدوله در نقشۀ خود، محل حمام را جانمایی نکرده، و نام حمام و گذار را بدون تفکیک، با هم آورده است.
براساس این نقشه، از ضلع جنوبی خیابان خندق، چندین کوچه به سمت جنوب امتداد یافته‌اند که کوچۀ دوم از سمت شرق با نام کوچۀ آقا میرزا محمدعلی درج گردیده که در ابتدای آن از طرف شمال، خانۀ اسماعیل بزاز جانمایی شده است (همانجا). 
در غرب گذار اسماعیل بزاز، مجموعه‌دکانهایی قرار گرفته بود که با نام «دکاکین و کاروان‌سراهای [ناخوانا] سید اسماعیل صراف» مشخص شده است. در شمال گذار نیز کوچه‌هایی وجود داشت که شماری از آنها به‌سبب هم‌جواری با حصار شاه‌تهماسبی، از گذشته نام کوچۀ پشت بدنه را به خود گرفته، و تا دورۀ ترسیم «نقشۀ نجم‌الدوله» نیز این نـام را همچنـان حفظ کرده بودند (نک‍ : همانجـا). منظور از بدنه در این نام، اشاره به بدنۀ حصار شاه‌تهماسبی بوده است. همچنین در شمال غربی گذار، منطقه‌ای گسترده با عنوان محلۀ عربها وجود داشت.
اسماعیل بزاز پس از بازگشت از سفر حج، اجرای نمایشهای طنز در دربار را که در آن زمان وجهۀ خوبی نزد مردم نداشت، کنار گذاشت و از این کار به‌اصطلاح توبه کرد. ازاین‌رو، بانی تأسیس مسجد و تکیه‌ای در نزدیکی گذار شد که در «نقشۀ نجم‌الدوله» نشان داده نشده است (نک‍ : بلاغی، «مساجد ... »، 8، «تاریخ ... »، 49؛ شهیدی، 437- 438). با ‌توجه به اینکه اعتمادالسلطنه در روزنامۀ خاطرات و در شرح وقایع سال 1310 ق به تائب‌شدن اسماعیل بزاز اشاره می‌کند (ص 957)، می‌توان چنین فهمید که احداث مسجد و حسینیه در سالهای پس از چاپ «نقشۀ نجم‌الدوله» صورت گرفته است.
در نقشه‌‌های اوایل دورۀ پهلوی اول، بخش عمده‌ای از خیابان شرقی ـ ‌غربی که از تقاطع خیابان ]گارِ[ ماشین (ری کنونی) تا میدان محمدیه (اعدام) کشیده شده بود، خیابان اسماعیل بزاز نام داشت؛ اما هم‌زمان با توسعۀ شهر تهران در 1316 ش به‌‌بعد، و گسترش خیابان‌کشیها، این خیابان به «مولوی» تغییر نام داد. امروزه خیابان مولوی از شرق به میدان قیام (میدان شاه سابق)، و از غرب به میدان رازی (گمرک سابق) محدود است ( اطلس همراه ... ، 140-142). 

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ اطلس همراه تهران، گیتاشناسی، تهران، 1395 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، تهران، 1345 ش؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «تاریخ متمم قسمت جنوبی تهران و مضافات»، «مساجد تهران»، قم، 1350 ش؛ شهیدی، حسین، سرگذشت تهران، تهران، 1383 ش؛ نجمی، ناصر، دارالخلافۀ تهران، تهران، 1356 ش.

علیرضا بنی‌جانی