اسلامیه، انتشارات

اسلامیه، انتشارات \entešārāt-e eslāmiy(yy)e\، از قدیم‌ترین ناشران و کتاب‌فروشان تهران. این مؤسسه امروزه در خیابان پانزده خرداد، نرسیده به چهارراه مصطفى خمینی (سیروس سابق) واقع شده است و همچنان به فعالیت خود ادامه می‌دهد. 
انتشارات اسلامیه، شامل کتاب‌فروشی و چاپخانه، متعلق به خانواده‌ای است که در تهران از اواخر دورۀ ناصری در حوزۀ چاپ و نشر کتاب فعالیت داشته‌اند. سید ابوالقاسم تاجر کتاب‌فروش شیرازی نخستین فرد از این خانواده است که به شغل کتاب‌فروشی پرداخت. پس از او، پسرش سید محمدعلی تاجر کتاب‌فروش، مؤسس کتاب‌فروشی علمیۀ اسلامی، این حرفه را در تیمچۀ حاجب‌الدوله ادامه داد (نک‍ : جزایری، گ آخر). او بعدها، در دورۀ پهلوی، نام خانوادگی «کتابچی» را برگزید. در روزنامه‌های دورۀ قاجار، در 1318 ق، چند آگهی درج شده که در آنها به «حجرۀ سلالة السادات و الاطیاب آقا میرزا محمدعلی تاجر کتاب‌فروش شیرازی» درتیمچۀ کتاب‌فروشان، واقع در تیمچۀ حاجب‌الدوله، اشاره شده است (نک‍ : اطلاع، شم‍ 520، ص 4). 
سید محمدعلی کتاب‌فروش چندی بعد از مشروطه، هنگامی‌که خیابان ناصریه (ناصرخسرو کنونی) به مرکز جدید کتاب‌فروشان تهران تبدیل شد، حجرۀ کتاب‌فروشی خود را از تیمچۀ حاجب‌الدوله به این خیابان منتقل کرد که در این دوره نخست با نام علمیۀ اسلامیه، و از 1316 ش با نام کتاب‌فروشی اسلامیه فعالیت داشت؛ از آثاری که در این دوره منتشر ساخت، می‌توان از دیوان معزی، ذیل تاریخ عالم‌آرای عباسی، شرح‌حال مسعود سعد سلمان، و پندنامۀ عطار نیشابوری یاد کرد. در 1319 ش، شماری از کتاب‌فروشان خیابان ناصریه به‌سبب طرح بنای مجموعۀ وزارت دارایی، مجبـور به تـرک ایـن محـل شدند (نک‍ : یادنامه ... ، 122-123). کتاب‌فروشی اسلامیه در این تغییر مکان اجباری به خیابان باب همایون انتقال یافت. چندی پس از آن، سید احمد کتابچی، پسر سید محمدعلی، محلی در خیابان بوذرجمهری (پانزده خرداد کنونی) رو‌به‌روی پامنار خریداری کرد و کتاب‌فروشی اسلامیه به آنجا انتقال یافت و تاکنون نیز در همان‌جا قرار دارد (شمس، 10). سید رضا کتابچی، پسر دوم سید احمد، از 1341 ش، در کنار پدر به ادارۀ کتاب‌فروشی پرداخت. او تا زمان درگذشت در 1392 ش، مدیر کتاب‌فروشی اسلامیه بود (دمیرچی، 407). 
انتشارات اسلامیه از نخستین سالهای فعالیت خود چاپخانه‌ای داشته است. این چاپخانه نخست متعلق به دو تن از پسران سید محمدعلی بود و نام چاپخانۀ علمیۀ اسلامیه داشت. در 1300 ش، سید احمد کتابچی شخصاً چاپخانه‌ای سنگی به نام اسلامیه دایر کرد و آن را به مجموعۀ کتاب‌فروشی افزود (شمس، همانجا). کتابی با عنوان نور الانوار اثر نیر بروجردی در موضوع مهدویت در 1307 ش، در این چاپخانه چاپ سنگی خورده، و در صفحۀ شناسۀ آن «در چاپخانۀ اسلامیۀ اخوان کتابچی» ثبت شده است. در 1318 ش، سید محمداسماعیل کتابچی، فرزند دیگر سید احمد، چاپخانه‌ای سربی تأسیس کرد که در محل چاپخانۀ سنگی در خیابان بوذرجمهری، کوچۀ معظم‌الدوله قرار داشت و امروزه نیز فعالیت دارد (میرزای گلپایگانی، 426). این چاپخانه در کار چاپ کتابهای درسی در دورۀ پهلوی فعالیت داشت. محمداسماعیل کتابچی در 1357 ش، در 52سالگی درگذشت. از این پس برادرش سید جلال‌الدین کتابچی که در 18سالگی و از 1335 ش، به همکاری با پدر و برادر پرداخته بود، ادارۀ چاپخانه را بر عهده گرفت و عضوی از صنعت چاپ شد (دمیرچی، 405؛ میرزای گلپایگانی، 427). 
چاپ کتاب در انتشارات اسلامیه دوره‌های مختلفی را پشت سر گذاشته است. زمانی کتابها با دستگاه چاپ سنگی چاپ زده می‌شدند و پس از آنکه امکان تهیۀ گراور در ایران فراهم شد، شماری از کتابها به‌صورت گراور به چاپ رسیدند. از زمانی‌که چاپ افست در ایران پا گرفت، بیشتر کتابهای کتاب‌فروشی اسلامیه به‌صورت افست به چاپ می‌رسید. در 1317 ش، در انتهای سالن چاپ، یک دستگاه ماشین چاپ سنگی قرار داشت که نیمی از فضای سالن را اشغال کرده بود. ماشین چاپ سنگی حدود 20 متر پهنا داشت و 8 تن با آن کار، و روزانه 5- 8 سنگ را چاپ می‌کردند. شمارگان معمول چاپهای سنگی بین 300-500 نسخه بود. بعدها این ماشین و تجهیزات آن اوراق شد و از چدن آن استفاده کردند. دستگاههای چاپ این چاپخانه به ترتیب قدمت عبارت بودند از: ماشین چاپ سنگی دوورقی؛ ماشین چاپ حروف پایی؛ ماشین چاپ نیمه‌اتوماتیک حروف سلکتا؛ ماشین چاپ دوورقی برقی ژوهانسبورگ؛ ماشین دوورقی چاپ حروف و گراور هایدلبرگ (دمیرچی، همانجا). 
در دوره‌ای که چاپخانۀ اسلامیه چاپ حروفی داشت، حدود 20 حروف‌چین برای چاپخانه حروف‌چینی می‌کردند و سید هادی گیتی‌آرا سرپرست بخش حروف‌چینی بود. در حدود سال 1335 ش، چاپخانه موفق شد حروف سربی عربی اعراب‌دار از بیروت خریداری کند. این سیستم حروف در دهه‌های 1330 و 1340 ش، در چاپخانه‌های انگشت‌شماری موجود بود. بعدها با تحول صنعت چاپ و منسوخ‌شدن شیوۀ حروف‌چینی، چاپخانۀ اسلامیه حدود 5 تُن حروف سربی در اختیار ریخته‌گران قرار داد (همانجا). 
سیر تکامل ماشین‌آلات این چاپخانه با خرید یک دستگاه افست یک‌ورقی چکسلواکی ادامه یافت. در حدود سال 1345 ش، یک دستگاه ماشین افست دوورقی خوابیده به مجموعۀ چاپخانه افزوده شد، و سپس ماشینهای چاپ دو و سه‌ورقی تک‌رنگ رولند خریداری گشت (همانجا). پس از پیروزی انقلاب اسلامی در 1357 ش، از رونق انتشارات اسلامیه کاسته، و چاپخانه ناچار شد شماری از دستگاههای چاپ و بخش صحافی را تعطیل کند. 
انتشارات اسلامیه چنان‌که از نامش برمی‌آید، به چاپ و نشر کتابهای اسلامی اختصاص داشت؛ از میان آثار متنوعی که منتشر کرده است، می‌توان به 60 چاپ قرآن کریم ــ که برخی به خط حاج طاهر خوش‌نویسان و سید حسین میرخـانی‌اند ــ و 40 چـاپ مفاتیح الجنان، منتهی الآمال، حلیة المتقین، عین الحیوٰة و حیات القلوب اشاره کرد. کتاب‌فروشی و چاپخانۀ اسلامیه در گذشته به چاپ کتابهای درسی ابتدایی قدیم، مانند کتاب اول، دوم، سوم و چهارم ابتدایی، و کتاب انشا، گلستان سعدی، و تقویمهای نجومی و سررسید نیز می‌پرداخت؛ این کتابها و تقویمها در اندازه‌های خشتی، جیبی، بغلی و دیواری منتشر می‌شدند (میرزای گلپایگانی، 426-427). 
انتشارات و کتاب‌فروشی اسلامیه در طول فعالیت خود حدود 600 عنوان کتاب منتشر کرده است (برای آگاهی بیشتر دربارۀ فهرستی از آثار منتشرشده توسط این ناشر، نک‍ : مـرادی، 3/ 2013-2024). مجموعۀ شرح اصول کافی، و نیز وسائل الشیعة در 20 جلد از کارهای برجستۀ اسلامیه‌اند. حقوق مدنی اثر حسن امامی از دیگر آثار این ناشر است که 7 بار تجدید چاپ شد. گفتنی است در دورۀ پهلوی، نشر کتابهای اسلامی گاه برای این ناشر دشواریهایی پدید می‌آورد؛ برای نمونه، انتشار کتاب امام علی، ندای عدالت انسانیت اثر جرج جرداق که توسط ابوالحسن شعرانی ترجمه شده بود، در خطر توقیف افتاد که با یاری میرزا عبدالله چهل‌ستونیِ سعید تهرانی، امام جماعت مسجد جامع تهران، مشکل توقیف رفع شد (شمس، 10). 
کتاب‌فروشی اسلامیه امروزه همچنان ادامۀ فعالیت می‌دهد و سید فرید کتابچی، به‌عنوان پنجمین نسل از خانوادۀ کتابچی، به ادارۀ آن اشتغال دارد. 

مآخذ

اطلاع، تهران، 1318 ق؛ جزایری، نعمت‌الله، نور الانوار فی شرح الصحیفة السجادیة، چ سنگی، بی‌جا، 1317 ق؛ دمیرچی، اسماعیل، گفت‌وگو با قبیلۀ چاپ، تهران، 1391 ش؛ شمس، آزاده، «در جست‌و‌جوی قدیمی‌ترین کتاب‌فروشی تهران»، اعتماد، تهران، 31/ 6/ 1390 ش، شم‍ 267‘2؛ مرادی، فرید، تاریخ چاپ و نشر کتاب فارسی (از برآمدن تا انقلاب)، تهران، 1394 ش؛ میرزای گلپایگانی، حسین، تاریخ چاپ و چاپخانه در ایران، به کوشش مرضیه مرآت‌نیا، تهران، 1378 ش؛ یادنامۀ اقبال: یک قرن خدمت به چاپ، نشر و فرهنگ ایران، تهران، 1381 ش.

مسعود تاره