اسکندری، ایرج

اسکندری \eskandarī\، ایرج (1286-1364 ش/ 1907-1985 م)، از رهبران سرشناس حزب تودۀ ایران. 

ایرج در تهران زاده شد و در خانواده‌ای پرورش یافت که از فعالان سیاسی و هوادار جدی حکومت مشروطه بودند؛ بنابراین، او از نوجوانی وارد عرصۀ سیاست شد. پدرش، میرزا یحیى، شاهزادۀ قاجاری و نمایندۀ برجستۀ ترقی‌خواه در نخستین دورۀ مجلس شورای ملی بود و زمانی که درگذشت، ایرج هنوز کودک بود. پس‌از‌آن، عموی ایرج، سلیمان میرزا اسکندری (ه‍ م)، و پدربزرگش، محسن میرزا، مسئولیت تعلیم و تربیت او را برعهده گرفتند (اسکندری، خاطرات ... ، 4/ 109- 129). 
اسکندری در خلال جنگ جهانی اول، در دارالفنون، و سپس در مدرسۀ علوم سیاسی تحصیل کرد. در 1304 ش، او برای ادامۀ تحصیل در رشتۀ حقوق به فرانسه رفت و در 1309 ش فارغ‌التحصیل شد. او در پاریس، تحت‌تأثیر دانشجویی اهل بلغارستان، به اندیشه‌های مارکسیستی گرایش پیدا کرد و با واسطۀ عمویش، با مرتضى علوی ــ کمونیست ایرانـی ــ در ارتبـاط قرار گرفت (همـان، 1/ 11؛ اسناد تاریخی ... ، 9/ 93- 98). 
در سال 1310 ش اسکندری به ایران بازگشت و در مقام معاون دادستان، در دادگستری به کار مشغول شد. دو سال پس‌ازآن، او با تقی ارانی، که از طریق مرتضى علوی در برلین با مارکسیسم آشنا شده بود، دیدار کرد. اسکندری زیر نظر ارانی، و با همکاری بزرگ علوی، برادر مرتضى علوی، به انتشار نشریۀ دنیا کمک کرد (همان، 15/ مقدمه). وی به‌عنوان یکی از اعضای گروه پنجاه‌وسه‌نفر دستگیر، و در 1317 ش، به 5 سال زندان محکوم شد. 
اسکندری از نخستین کسانی بود که پس از کناره‌گیری اجباری رضا شاه از سلطنت در شهریور 1320، آزاد شد و همراه با شماری از همکارانش، حزب تودۀ هوادار شوروی را به‌سرعت بنیاد گذارد (اسکندری، «تاریخ ... »، 1949 م، 9). 
اسکندری دبیر هیئت تحریریۀ روزنامۀ ضدفاشیستی مردم بود که آن را با همکاری مصطفى فاتح، کارمند شرکت نفت ایران و انگلیس، منتشر می‌کرد. او بعدها سردبیر روزنامۀ رهبر، نشریۀ رسمی حزب توده، شد. 
در سالهای جنگ جهانی دوم، اسکندری به‌عنوان نمایندۀ شهر ساری (که در اشغال ارتش شوروی بود) در مجلس پانزدهم انتخاب شد و در مجلس، پشتیبانی حزب توده از اعطای امتیاز استخراج نفت شمال ایران به شوروی را بیان کرد؛ دیدگاهی که بعدها، به‌عنوان نخستین اشتباه جدی حزب توده، از بابت آن تأسف می‌خورد (همو، «گفت‌وگو»، بش‍‌ ، یـادمـانده‌هـا ... ، 105-106، خـاطرات، 2/ 118-120). 
در سال 1324 ش، او به‌عنوان رئیس هیئتی از سوی شورای متحدۀ مرکزی کارگران و زحمتکشان ــ که زیر نظر حـزب توده فعـالیت می‌کرد ــ در همـایش سازمـان بین‌المللی کار در ژنو شرکت کرد (شاکری، «موقعیت ... »، 38-42). 
اسکندری در ائتلاف حزب توده با احمد قوام (قوام‌السلطنه)، نخست‌وزیر، در 1325 ش، نقشی برجسته داشت و خود وزیر بازرگانی و پیشه و هنر در کابینۀ او شد. در پایان آن سال، چند ماه پس از به‌هم‌خوردن ائتلاف و به دنبال سقوط حکومت خودمختار آذربایجان، که تحت حمایت نیروهای اشغالگر شوروی بود، از هیئت دولت کنار گذاشته شد (اسکندری، همان، 2/ 122 بب‍ ، «تـاریخ»، 1951 م، 12). 
ایرج سپس به فرانسه رفت و در آنجا دورۀ دکترای اقتصاد سیاسی را به پایان رساند. او در پاریس با جنبش جهانی صلح، که هوادار شوروی بود، همکاری می‌کرد و در همایش جنبش جهانی صلح در 1949 م/ 1328 ش در پاریس، نمایندگی حزب توده را برعهده داشت. همچنین با ماکسیم رودنسن، دانشور فرانسوی، در هیئت تحریریۀ نشریۀ کمونیستی «خاورمیانه» همکاری می‌کرد. اسکندری در دومین کنگرۀ حزب توده، در بهار 1327 ش، به‌طور غیابی، دوبار به عضویت کمیتۀ مرکزی برگزیده شد. او پس از سوءقصد به شاه در 15 بهمن 1327، که به حزب توده نسبت داده شد، به‌طور غیابی به مرگ محکوم شد. 
از سال 1327 تا 1357 ش، اسکندری در خارج از کشور، در تبعید به‌سر می‌برد (اسکندری، یادمانده‌ها، 136- 138، خاطرات، 3/ 46-51؛ شاکری، «ایرج ... »، 107-108؛ اسناد تاریخی، ج 1، ویراست 2، ص 359-384). او در آذر 1348، به‌عنوان دبیراول حزب تودۀ ایران، جانشین رضا رادمنش شد ( اسناد و دیدگاهها ... ، 572-573، 580-583؛ مؤمنی، 171؛ طبری، 188- 189، 254- 259). 
نگرش نه‌چندان مثبت اسکندری دربارۀ انقلاب اسلامی ایران و ردکردن پیشنهاد شوروی برای کمک به تبدیل‌شدن ایران به افغانستانی دیگر، به از‌دست‌رفتن موقعیت رهبری او انجامید. اسکندری در دی 1357، برکنار، و نورالدین کیانوری جانشین او شد (شاکری، همان، 113-115). 
اسکندری در جریان سفرش به ایران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، در گفت‌و‌گویی، ناخشنودی‌اش را از پشتیبانی حزب توده از انقلاب اسلامی آشکارا بیان کرد (اسکندری، «گفت‌وگو»، بش‍‌ )؛ امـا زیر فشـار کیـانوری، گفته‌هایش را پس گرفت و به دومین تبعید ــ این بار به دستـور حزب تـوده ــ تـن درداد. بـا افزایـش پشتیبـانی کیانوری از جمهوری اسلامی، اسکندری در پاییز 1360 ش در نامه‌ای خطاب به حزب کمونیست شوروی، سیاستهای حزب تودۀ ایران را محکوم کرد (همو، «چرخش ... »، npn.). 
پس از دستگیری رهبران حزب توده در بهمن 1361 و برچیده‌شدن تشکیلات آن در داخل کشور، اسکندری کوشید از تجزیۀ حزب به جناحهای متخاصم جلوگیری کند، اما ناکام ماند (شاکری، همان، 116-118). او بر اثر سرطان درگذشت، و با مرگش، روند تدریجی تجزیۀ حزب توده شتاب گرفت و این حزب سرانجام، به جناحهای ناسازگار تقسیم شد. 
اسکندری، افزون‌بر فعالیتهای سیاسی، کتاب سرمایه ــ اثر سه‌جلدی کـارل مارکس ــ را به فـارسی ترجمـه (1352 ش)، و کتاب در تاریکی هزاره‌ها (1377 ش) را دربارۀ تاریخ ایران باستان تألیف کرد. از او مقاله‌های بسیاری نیز در نشریه‌های وابسته به حزب توده منتشر شده است. خاطرات او دربردارندۀ اطلاعات مهمی دربارۀ تاریخ حزب تودۀ ایران است. 

مآخذ

اسکندری، ایرج، خاطرات سیاسی، به کوشش بابک امیرخسروی و فریدون آذرنور، پاریس، 1366- 1368 ش/ 1987- 1989 م؛ همو، «گفت‌وگو»، تهران مصور، تهران، 1358 ش، شم‍ 21؛ همو، یادمانده‌ها و یادداشتهای پراکنده، به کوشش بهرام چوبینه، دوسلدورف، 1365 ش/ 1986 م؛ اسناد تاریخی جنبش کارگری، سوسیال‌دموکراسی و کمونیستی ایران، به کوشش خسرو شاکری، تهران / فلورانس، 1348-1373 ش/ 1969-1994 م؛ اسناد و دیدگاههای حزب تودۀ ایران (از آغاز پیدایی تا انقلاب بهمن 1357)، تهران، 1360 ش؛ طبری، احسان، کژراهه: خاطراتی از تاریخ حزب توده، تهران، 1366 ش؛ مؤمنی، ب.، «مردی تنها»، الفبا، تهران، 1363 ش/ 1984 م، دورۀ جدید، شم‍ 5؛ نیز: 

Chaqueri, C., The Condition of the Working Class in Iran: A Documentary History, Florence / Tehran, 1978-1991, vol. II; id., «Iradj Eskandary and the Tudeh Party of Iran», Central Asian Survey, 1988, vol. VII, no. 4; Eskandari, I., «Histoire du parti Tudeh», Moyen Orient, 1949, nos. 5-6, 1951, nos. 18-19; id., «U-Turn of Iran’s Tudeh Party: What Eskandary Told the CPSU in 1981», Central Asian Survey, 1988, vol. VII, no. 1. 
خسرو شاکری (دانا)