ارمنیان تهران، خلیفه گری

ارمنیان تهران، خلیفه‌گری \xalīfe-garī-ye armaniyān-e tehrān\، نهادی دینی که مسئولیت ادارۀ امور ارمنیان تهران و شمال ایران را بر عهده دارد (تأسیس: 1324 ش/ 1945 م).
حوزۀ خلیفه‌گری ارمنیان تهران، در کنار حوزه‌های خلیفه‌گری ارمنیان آذربایجان و اصفهان، یکی از 3 حوزۀ دینی (اسقفی) ارمنیان ایران است. خلیفه‌گریها بخشی از ساختار کلیسایی ـ اجتماعی جوامع ارمنیان‌اند. خلیفه‌گری ارمنیان تهران به‌مانند دو حوزۀ خلیفه‌گری دیگر، ازلحاظ اداری و سازمانی (نه اعتقادی)، تابع حوزۀ عالی کیلیکیا / کیلیکیه (سیلیسی) در لبنان است (داودیان، 29؛ «درگذشت … »، 10؛ داویدیان، «گزارشی … »، 100). ارمنیان جهان جملگی پیرو کلیسای مرسلی ارمنی‌اند و با وجود یگانگی اعتقادی، به‌دلیل پراکندگی جمعیت در گوشه و کنار جهان، از نظر تقسیم‌بندی جغرافیایی تابع یکی از دو مرکز دینیِ اچمیادْزین در ارمنستان و کیلیکیا در لبنان‌اند (همانجا). 

پیشینۀ تاریخی

در آغاز استقرار ارمنیان در تهران، روحانیانی از کلیسـای وانک اصفهان، برای رسیدگی به کارهای دینی آنان به تهران می‌آمدند (هویان، 105). با افزایش شمار ارمنیان تهران، ایجاد سازوکاری برای رسیـدگی به کـارهـای دینی و اجتمـاعی آنهـا ضروری می‌نمود. ازاین‌رو، افراد سرشناس جامعۀ ارمنیان تهران درصدد ایجاد مرکزی برای رسیدگی به امور مربوط به ایشان برآمدند. در 1324 ش/ 1945 م، جامعۀ ارمنی تهران، که تا آن هنگام به حوزۀ خلیفه‌گری جلفای اصفهان وابسته بود، به حوزه‌ای مستقل به نام خلیفه‌گری ارمنیان تهران بدل شد (داودیان، 23-24؛ لازاریان، 64). 3 سال پس از سازمان‌دهی این حوزه، اعضای شورای خلیفه‌گری ارمنیان تهران نیز انتخاب شدند (داودیان، 25)، و در 1331 ش با کمک مالی انجمن زنان ارمنی دوستدار کلیسا، ساختمانی کوچک در کنار کلیسای مریم مقدس (ع)، در خیابان میرزا کوچک خان کنونی، برای خلیفه‌گری بنا شد. پس از آن، خلیفه‌گری ارمنیـان تهـران و محل سکونـت خلیفه به صحن این کلیسا منتقل شد (لازاریان، داودیان، همانجاها). اما چندی بعد به‌سبب کوچک‌بودن این ساختمان، تصمیم گرفته شد تا مقر جدیدی برای خلیفه‌گری ساخته شود؛ ازاین‌رو در اردیبهشت 1343/ مۀ 1964، برای بنای ساختمان جدید خلیفه‌گری و کلیسایی در کنار آن، قطعه‌زمینی در خیابان کریم خان زند خریداری شد. هزینۀ ساخت بنا را شخصی از نیکوکاران ارمنی، به نام مارکار سرکیسیان، و پس از درگذشت وی، فرزندانش، وازگن و گورگِن بر عهده گرفتند. در 1350 ش/ 1971 م، عملیات احداث ساختمان خلیفه‌گری به پایان رسید و ساختمان به نام گریگور نارکاتسی نام‌گذاری شد (همانجاها).
حوزۀ خلیفه‌گری ارمنیان تهران در ابتدای تأسیس، تابع حوزۀ دینی اچمیادزین ارمنستان بود و اسقف واهان گوستانیان به‌عنوان خلیفه به تهران اعزام گردید. وی پس از مدتی، به جلفای اصفهان انتقال یافت و به‌جای او، روحانی دیگری به نام اسقف‌ روبن درامبیان خلیفۀ ارمنیان تهران شد. او تا آذر 1328/ دسامبر 1949 در این سمت باقی ماند. پس از برکناری وی نیز رهبری دینی ارمنیان تهران مدتی به کشیش ارشد، هوانس هاجیان، سپرده شد (داودیان، 24). 
پس از این تحولات، مجمع نمایندگان خلیفه‌گری ارمنیان تهران با بررسی وضعیت نابسامان موجود و ملاحظات مربوط به منافع جامعۀ ارمنیان، در جلسه‌ای که در اسفند 1336/ فوریۀ 1958 برگزار شد، تصمیم گرفت به حوزۀ دینی کیلیکیای لبنان بپیوندد و در 10 فروردین 1337 ش/ 30 مارس 1958 م، مراتب به اطلاع جاثلیق زارۀ اول، پیشوای دینی این حوزه رسانده شد (همانجا؛ کاراپطیان). در 3 اردیبهشت 1337، جاثلیق زاره این درخواست را پذیرفت و با نامه‌ای رسمی اعلام کرد که رهبری جامعۀ ارمنیان تهران را به دست می‌گیرد (داودیان، همانجا). چندی پس از آن، مجمع نمایندگان خلیفه‌گری ارمنیان اصفهان و آذربایجان نیز به پیروی از خلیفه‌گری تهران در همان سال، تقاضاهایی مشابه برای جاثلیق زارۀ اول نوشتند که این درخواستها نیز پذیرفته شد (همانجا). بنابراین هر 3 حوزۀ دینی ارمنیان ایران به تابعیت حوزۀ عالی کیلیکیا درآمدند. 
ازاین‌رو، در دی 1338/ ژانویۀ 1960، اسقف آرداک مانوکیان (1310- 1378 ش/ 1931- 1999 م) به تصویب مجمع نمایندگان جامعۀ ارمنیان حوزۀ خلیفه‌گری تهران، به‌عنوان خلیفه و پیشوای جامعۀ ارمنیان برگزیده شد. وی اندکی پس از آن، به تهران آمد و امور دینی جامعۀ ارمنیان تهران را بر عهده گرفت. آرداک مانوکیان در 1339 ش/ 1961 م، از سوی حوزۀ عالی مذهبی کیلیکیا، درجۀ اسقف اعظمی دریافت کرد و به مدت 40 سال در سمت خلیفه، رهبری امور دینی، فرهنگی و اجتماعی ارمنیان تهران را بر عهده داشت («درگذشت»، 9-11).
در دورۀ خلیفه‌گری اسقف‌ آرداک مانوکیان، کلیساها، مدارس و انجمنهای فرهنگی ـ ورزشی متعددی در تهران و شهرستانهای تحت سرپرستی او تأسیس شد. مانوکیان نویسنده و شاعری توانا بود و حدود 20 عنوان کتاب و مقاله در زمینه‌های مختلف مذهبی، اجتماعی، فرهنگی و ادبی به زبان ارمنی منتشر کرد که برخی به فارسی نیز ترجمه شده‌اند. سرانجام وی در 23 مهر 1378 ش/ 15 اکتبر 1999 م، پس از یک دورۀ کوتاه بیماری، در تهران درگذشت و پیکرش در محوطۀ کلیسای سورپ سارگیس به خاک سپرده شد (همانجا). 
پس از درگذشت مانوکیان، اسقف اعظم، سبوه سرکیسیان (ز 1325 ش/ 1946 م)، با تأیید مجمع عمومی نمایندگان ارمنیان تهران و جاثلیق آرام اول، خلیفۀ ارامنۀ تهران شد (داودیان، 25؛ داویدیان، «زندگی‌نامه ... »، 6-7). وی در 1340 ش/ 1961 م، وارد حوزۀ علوم دینی کیلیکیا شد و در 1376 ش/ 1997 م از سوی جاثلیق آرام اول، مقام اسقفی گرفت. اسقف سرکیسیان تحصیلات عالیۀ خود را در رشتۀ ادبیات عرب و فلسفۀ اسلامی در دانشگاه سن‌ژوزف گذراند، و فوق‌لیسانس خود را از دانشگاه بیرمنگام انگلیس در رشتۀ اسلام‌شناسی و روابط اسلام و مسیحیت دریافت کرد. وی همچنین پیش از اینکه خلیفه‌گری ارمنیان تهران را بر عهده گیرد، مدتی (از 1377 ش/ 1998 م) خلیفه‌گری ارمنیان سوریه، کویت و کشورهای حوزۀ خلیج‌فارس را عهده‌دار بود (همانجا). 

ساختار خلیفه‌گری

خلیفه‌گری ارمنیان تهران بنابر وظایف تعریف‌شده در آیین‌نامۀ خلیفه‌گری کلیسای مرسلی ارمنی، مسئولیت رسیدگی به تمامی امور دینی، حقوقی و عمومی جامعۀ ارمنیان حوزۀ خود را بر عهده دارد (همو، «گزارشی»، 100؛ داودیان، 29). از جملۀ این وظایف، رسیدگی به اموری ازقبیل ازدواج، طلاق، حضانت، فرزندخواندگی، ارث و مانند آن است. براساس قوانین مدنی ایران، احکام صادرشده از سوی خلیفه‌گری ارمنیان پس از تأیید هیئت کارشناسی و اسقف اعظم، برای مراجع قانونی کشور لازم‌الاجرا ست (همانجا). 
خلیفه‌گری برای ادارۀ امور، هیئتهایی را از میان مردم همان حوزه انتخاب می‌کند. این هیئتها به امور آموزشی، دعاوی خانوادگی، مسائل دینی، احداث و نگهداری مدرسه‌ها، کلیساها و گورستانها، کمک به نیازمندان، نظارت بر خانه‌های سالمندان و دیگر کارهای مرتبط با جامعۀ ارمنیان رسیدگی می‌کنند (همانجا). 
ساختار خلیفه‌گری ارمنیان تهران به این شرح است: 

الف ـ خلیفه یا رهبر

در رأس خلیفه‌گری ارمنیان، اسقفی قرار دارد که به‌عنوان پیشوای دینی یا خلیفۀ ارمنیان، رهبری حوزه را بر عهده دارد. خلیفه از طرف مجمع نمایندگان، و بدون محدودیت زمانی انتخاب می‌شود و بر همۀ نهادهای خلیفه‌گری و هیئتهای وابسته نظارت دارد. برای انتخاب پیشوای دینی یا خلیفه، به درخواست مجمع نمایندگان خلیفه‌گری، حوزۀ عالی کیلیکیا فهرستی شامل دست‌کم 3 روحانی ارائه می‌دهد و مجمع نمایندگان یکی را از میان آنان انتخاب می‌کند. خلیفه تنها با حکم و تنفیذ «جاثلیق» می‌تواند خود را رهبر دینی حوزه بخواند (کاراپطیان؛ داودیان، 30). 
خلیفه ریاست مجمع روحانیان خلیفه‌گری، متشکل از کلیۀ روحانیان حوزه را بر عهده دارد. برای ادارۀ مجمع، هیئت‌رئیسه‌ای متشکل از روحانیان انتخاب می‌شود که آنان از میان اعضای خود، هیئتی اجرایی را تحت عنوان شورای دینی انتخاب می‌کنند. این شورا 5 عضو روحانی دارد که به مدت دو سال انتخاب می‌شوند و به دعوت پیشوای دینی (خلیفه)، از میان خود رئیس و نایب‌رئیس انتخاب می‌کنند. اهم وظایف و اختیارات شورای دینی عبارت است از: 1. رسیدگی به امور دینی جامعه و امور روحانیان و اتخاذ تصمیمات مناسب؛ 2. بررسی چگونگی برگزاری مراسم و آیینهای کلیسایی و اتخاذ وحدت در عملکرد؛ 3. برگزاری همایشها و گردهماییها به‌منظور ارتقای سطح دانش دینی و اجتماعی روحانیان (همو، 31). مقر این مجمع در ساختمان خلیفه‌گری ارمنیان تهران است. 

ب ـ مجمع عمومی نمایندگان

مجمع عمومی نمایندگان خلیفه‌گری، 52 عضو دارد که هر 4 سال یک‌بار، با رأی مستقیم مردم حوزه‌های گوناگونِ زیر پوشش انتخاب می‌شود و عالی‌ترین مرجع قانون‌گذاری و تصمیم‌گیری است. این مجمع وظیفۀ انتخاب شورای خلیفه‌گری، هیئت حسابرسی، و تأیید و تصویب مصوبات شورا را بر عهده دارد. براساس آیین‌نامه، اعضای مجمع عمومی نمایندگان باید روحانی باشند. نظارت بر اساسنامه و انتخاب شورای روحانیان نیز بر عهدۀ مجمع است (همانجا؛ کاراپطیان). 

ج ـ شورای خلیفه‌گری

شورای خلیفه‌گری، عالی‌ترین نهاد اجرایی حوزۀ خلیفه‌گری است و بر امور کلیسایی، اجتماعی، ملی، آموزشی و همچنین حسن اجرای مصوبات مجمع نمایندگان نظارت دارد و برای هریک، آیین‌نامه‌هایی خاص تدوین می‌کند. این شورا تنها مرجع ارتباطی میان جامعۀ ارمنیان و نهادهای دولتی است. اعضای شورای خلیفه‌گری با رأی مجمع نمایندگان، و از میان آنان یا افراد خارج از آن، به مدت دو سال انتخاب می‌شوند. شورای خلیفه‌گری درواقع، کانون مشاورۀ راهبردی و تصمیم‌گیریِ امور جامعۀ ارمنی است (داودیان، 30؛ کاراپطیان).
از مهم‌ترین دستاوردهای این شورا در دورۀ فعالیت، می‌توان به این موارد اشاره کرد: در 1330 ش/ 1951 م، شورای خلیفه‌گری ارمنیان تهران تقاضانامه‌ای برای تأسیس دورۀ متوسطۀ خاص ارمنیان به وزارت فرهنگ وقت ارسال کرد و توانست در شهریور همان سال، مجوز تأسیس این دوره را دریافت کند (آوانسیان، 51). در 1340 ش/ 1961 م از سوی خلیفه‌گری ارمنیان تهران، مدرسۀ عالی زبان و ادبیات ارمنی، بیشتر برای آموزش و بازآموزی معلمان زبان ارمنی، راه‌اندازی شد (هاروتونیان، 69).
شورای خلیفه‌گری وظایف و اهداف خود را از طریق شوراها و هیئتهایی که انتخاب می‌کند، به اجرا درمی‌آورد. از جملۀ مهم‌ترین این شوراها و هیئتها می‌توان به این موارد اشاره کرد: 
1. شورای آموزشی خلیفه‌گری: این شورا متشکل از 9 تا 13 تن از افراد آگاه به امور آموزشی و پرورشی است که به مدت دو سال انتخاب می‌شوند. مهم‌ترین وظایف آنان عبارت است از: نظارت کلی بر عملکرد امور آموزشی و پرورشی مدرسه‌های ارمنی، نظارت بر چگونگی آموزش دروس ارمنی در مدارس، ایجاد ارتباط با نهادهای مربوط دربارۀ مسائل آموزشی، تدوین کتابهای درسی ارمنی و همچنین برگزاری برنامه‌های تحقیقاتی و امتحانات سالیانه برای دانش‌آموزان ارمنی مدارس به‌منظور ارزیابی سطح آموزشی دروس ارمنی و صدور کارنامه. این شورا امروزه (1395 ش)، به امور 17 مدرسه در مقاطع مختلف تحصیلی، و 4 کودکستان رسیدگی می‌کند (کاراپطیان؛ داودیان، 32). 
2. هیئت مرکزی کمکهای سرانه: ارمنیانی که از توانایی مالی برخوردارند، برای تأمین نیازهای مالی خلیفه‌گری، مبلغی را به‌عنوان کمک سرانه به خزانۀ خلیفه‌گری پرداخت می‌کنند. شورای خلیفه‌گری برای سامان‌دادن به چگونگی پرداختهای سرانه، هیئتی پنج تا نه‌نفره را برمی‌گزیند. هیئت مرکزی کمکهای سرانه می‌تواند برای گردآوری کمکهای مردمی، هیئتهای محله‌ای تشکیل دهد و از خدمات آنها استفاده کند (همانجا). 
3. هیئـت داوری: ایـن هیئت بـرای حـل اختلافـات خانوادگی یا دعاوی و امور مربوط به احوال شخصی ارمنیان حوزه، انتخاب می‌شوند و ریاست آن بر عهدۀ خلیفه است. اعضای این هیئت، که متشکل از 5 یا 7 تن از افراد روحانی یا غیرروحانی است، باید متأهل، و بیش از 40 سال سن داشته باشند. همچنین دست‌کم، یکی از اعضای این هیئت باید حقوق‌دان باشد (همانجا). 
4. هیئت امداد به نیازمندان: شورای خلیفه‌گری 9 تا 13 تن از افراد باصلاحیت را در هیئت امداد به نیازمندان منصوب می‌کند. این هیئت به‌منظور تشویق و کمک به نیازمندان در جامعۀ ارمنیان و نیز انجام هماهنگیهای لازم برای کمک‌رسانی به آنها تشکیل می‌شود. منابع مالی هیئت امداد به نیازمندان از طریق بودجۀ اختصاصی شورای خلیفه‌گری، مبالغ اهدایی افراد و مؤسسات یا نهادهای امدادرسانی، برنامه‌های درآمدزا و جمع‌آوری اعانات تأمین می‌شود. این هیئت آیین‌نامۀ اجرایی ویژه‌ای دارد و در پایان هر سال مالی، گزارش عملکرد خود را به شورای خلیفه‌گری ارائه می‌دهد (داودیان، 33-34). 
5. روابط عمومی: شورای خلیفه‌گری به‌منظور تنظیم چگونگی ارتباطات برون‌جامعه‌ای، تبلیغات و امور مربوط به انتشارات، هیئتی پنج تا هفت‌نفره منصوب می‌کند. ارتباط با دستگاههای دولتی، نشر مقالات و اخبار در رسانه‌ها به درخواست شورای خلیفه‌گری و پیگیری اخبار و امور رسانه‌ها از جملۀ وظایف این هیئت است (همانجا). 
6. هیئت فرهنگی: از وظایف این هیئت، ایجاد هماهنگی در فعالیتهای فرهنگی حوزه و ارتقای سطح کیفی آنها ست. این هیئت متشکل از 5 تا 7 تن از افرادِ فرهنگی است که از سوی شورای خلیفه‌گری منصوب می‌شوند. ایجاد ارتباط با انجمنهای فرهنگی و باشگاهها، برگزاری آیینهای ویژۀ فرهنگی در سطح حوزه، تشویق دستگاههای فرهنگی و هنری ارمنیان حوزه، و برگزاری همایشهای فرهنگی از جملۀ وظایف آنان است (همانجا).