ارکستر سمفونیک تهران

ارکستر سمفونیک تهران \orkestr samfonīk-e tehrān\، قدیمی‌ترین ارکستر سمفونیک ایران. 
در تاریخ موسیقی ایران، پیشینۀ هم‌نوازی به‌صورت ارکسترهای امروزی، به دورۀ پهلوی اول بازمی‌گردد. تا پیش از 1313 ش/ 1934 م، نشانه‌هایی از این نوع موسیقی در مدرسۀ موزیک در دست است، اما اینکه کسی به‌عنوان رهبر، و با چوب‌میزانه، نوازندگان ارکستر را هدایت نماید، تا آن زمان سابقه نداشته است. 
در مدرسۀ موزیک (سپس هنرستان موسیقی، 1312 ش) ــ با مدیریت غلامرضا خـان مین‌باشیـان، ملقب‌به سالار معزز ــ شخصی به نـام سرژ خوتسیف از جملۀ استـادان ویلن‌نواز، سمت رهبری ارکسترها را برعهده داشت و اعضای ارکستر نیز متشکل از نوازندگان کافه‌های تهران و یا نوازندگان غیرحرفه‌ای بود که بیشتر در خارج از کشور تحصیل کرده بودند (ح 1306 ش) (خالقی، 3/ 37- 38). 
به پیشنهاد سرژ خوتسیف و سورن آراکلیان، مقدمات تأسیس ارکستر سمفونیک فراهم، و ریاست آن به علینقی وزیری سپرده شد. محل تمرینهای نخستین ارکستر در کافه‌پارس، واقع در خیابان فردوسی بود، و قطعاتی مانند آلرزین و بخشی از اپرای کارمِن در این تمرینها نواخته می‌شد؛ این ارکستر پس از چند ماه منحل شد (همو، 3/ 39). 
پس از علینقی وزیری، غلامحسین مین‌باشیان، فرزند سالار معزز، نخستین بنیادگذار مدرسۀ موسیقی (1286 ش)، پس از تحصیل در کنسرواتوارهای ژنو و برلین، به ایران بازگشت و عهده‌دار ریاست هنرستان موسیقی شد؛ وی تصمیم گرفت در ارکستر هنرستان موسیقی تحولی ایجاد کند. ازاین‌رو، در 1313 ش، ارکستری به نام «بلدیه» به پیشنهاد و ابتکار بلدیۀ (شهرداری) تهران آغاز به کار کرد. ارکستر بلدیه پس از چند ‌سال، پایه‌های ارکستر سمفونیک تهران را تشکیل داد (آریان‌پور، 53؛ خالقی، همانجا). این ارکستر در آغاز با حدود 40 نوازنده به رهبری غلامحسین مین‌باشیان آغاز به کار کرد. نخستین برنامۀ این ارکستر روز 13 مهرماه 1313 به مناسبت جشن هزارۀ فردوسی در تئاتر نکویی (بعدها سینما هما، واقع در چهارراه فردوسی) برگزار شد. در این ارکستر 3 داستان از شاهنامۀ فردوسی با همکاری گروه خوانندگان نیکل قلندریان و آهنگ‌سازی مین‌باشیان اجرا شد. 
یک‌سال بعد در اردیبهشت 1314، در سالن نکویی برنامۀ دیگری به اجرا درآمد که پس از آن، نام این ارکستر به ارکستر سمفونی بلدیه تغییر یافت (همانجا؛ نصیری‌فر، مردان ... ، 2/ 221-222). در آن زمان نوازندگان ارکستر بلدیه اینها بودند: نازارت آوانسیان، هایک ملیک استپانیان، آرشاویر آدامیان، سرژ خوتسیف، روبن صفاریان (استاد هنرستان عالی موسیقی)، علی‌محمد خادم میثاق، حسین بیگلری، رحمت‌الله مهتدی (ناظم هنرستان عالی موسیقی)، نیکلا آیوازیان (متخصص کوک و تعمیر پیانو)، دیمتری کاراپتیان، دلگف و رودلف آبرامیان. این هنرمندان آثاری از بتهوون، شوبرت، بیزه، موسورگسکی، اسپندیارف، گریک، توماس و غلامحسین مین‌باشیان را اجرا می‌کردند (همان، 2/ 222؛ آریان‌پور، 66). نوازندگان این ارکستر بین 50 تا 100 تومان حقوق ماهانه دریافت می‌کردند که در آن سالها کفاف یک زندگی را می‌داد. این مبلغ از سوی مین‌باشیان برای عملکرد بهتر نوازندگان در نظر گرفته شده بود. در بهار 1314 ش، ارکستر سمفونیک بلدیه فعالیتش به‌علت نامعلومی متوقف، و پس از چندی نیز منحل شد (همو، 53؛ نصیری‌فر، خالقی، همانجاها). 
از اوایل سال 1313 ش نام مدرسۀ موسیقی به هنرستان موسیقی بدل شد و از ابتدای سال تحصیلی 1313-1314 ش، سروان مین‌باشیان، معاون ادارۀ کل موزیک قشون و سرپرست ارکستر سمفونیک بلدیه که در رشتۀ موسیقی تحصیلات عالیه داشت، با حفظ سمتهای پیشین خود در سال تحصیلی یادشده به ریاست هنرستان موسیقی برگزیده شد (بهروزی، 1/ 535؛ نصیری‌فر، همانجا). وی در این هنرستان ارکستری متشکل از اعضای ارکستر بلدیه تشکیل داد و نام آن را ارکستر هنرستان عالی موسیقی نهاد. این ارکستر در تاریخ موسیقی ایران به‌عنوان دومین ارکستری که نامی بر آن نهاده شده بود، به شمار می‌رود (همانجا). 
در اواخر سال 1317 ش، تشکیلاتی به نام «سازمان پرورش افکار» در تهران و شهرستانها تشکیل شد که یکی از کمیسیونهای شش‌گانۀ آن کمیسیون موسیقی بود، که سرپرستی آن نیز به مین‌باشیان واگذار شد. افزون‌بر این کمیسیون، نهادی به نام موسیقی کشور در وزارت فرهنگ تشکیل شد که ریاست آن را هم به مین‌باشیان واگذار کردند. پس از آن، ارکستر استادان ادارۀ موسیقی کشور که نام جدید ارکستر بلدیه بود، به اجرای کنسرتها و برنامه‌های گوناگون می‌پرداخت و روزهای پنجشنبۀ هر هفته نیز در برنامۀ سازمان پرورش افکار شرکت می‌کرد و پس از اجرای چند سرود توسط هنرجویان هنرستان عالی موسیقی، چند قطعه از آثار آهنگ‌سازان بزرگ جهان را نیز اجرا می‌کرد. محل برگزاری این برنامه‌ها در ماههای گرم سال در فضای باز، و گاهی که هوا مساعد بود، در عمارت باغ فردوس تجریش، و در ماههای سرد سال در تالار دارالفنون بود (آریان‌پور، 60؛ نصیری‌‌فر، مردان، 2/ 222). 
در سال 1318 ش، ادارۀ موسیقی کشور به سرپرستی سرگرد مین‌باشیان، جهت آموزش هرچه بهتر هنرجویان، و همچنین گسترش و پیشرفت فعالیتهای هنرستان، تکمیل گروه آموزش، هم‌سطح کردن برنامه‌های هنرستان و تکمیل نوازندگان ارکستر، 10 موسیقی‌دان از چکسلواکی را به استخدام درآورد. این موسیقی‌دانان در رشته‌های ویلن، ویلن‌سل، ابوا، کلارینت، ترومپت، باسون، پیانو، آواز و از همه مهم‌تر، در رهبری ارکستر تخصص داشتند (بهروزی، 539؛ نصیری‌فر، همان، 2/ 223؛ آریان‌پور، 60-61). آنها توانستند نقص ارکستر را ازلحاظ برخی سازها، به‌ویژه سازهای بادی، تشخیص دهند. رهبری این ارکسترها را رودلف اوربانتس، برعهده داشت. ازآنجاکه وی به موسیقی کلاسیک غربی کاملاً اشراف داشت، در رأس ویلن دومهای ارکستر عمل می‌کرد (خالقی، 3/ 40). 
با آغاز به کار این موسیقی‌دانان، در سال تحصیلی 1318- 1319 ش، وضعیت هنرستان بهبود یافت؛ به‌طوری که در هنرستان، 3 گروه ارکستر پایه‌گذاری شد. مهم‌ترین آنها «ارکستر سمفونی» به رهبری غلامحسین مین‌باشیان بود، که می‌توان آن را پایه‌ای برای ارکستر سمفونیک تهران دانست. این ارکستر با نوازندگی هنرجویان و برخی از استادان استخدام‌شده از چکسلواکی در جشنهای رسمی و پس از افتتاح سازمان پرورش افکار در 1317 ش، برنامه اجرا می‌کرد. دیگری «ارکستر کوچک» بود که با شرکت هنرآموزان، قطعات کلاسیک را در جشنهای فرهنگی و رادیو ایران اجرا می‌کردند و ارکستر دیگر، دستۀ سازهای بادی بود که در دسته‌های رژه، قطعاتی را می‌نواختند (بهروزی، همانجا؛ راهگانی، 469؛ آریان‌پور، 61). 
در این زمان، ارکسترِ استادان ادارۀ موسیقی کشور فعالیتش بیشتر شده بود، به‌گونه‌ای‌که تنها در تابستان 1318 ش، 12 برنامه اجرا کرد و در این اجرا نیز 13 اورتور (پیش‌درآمد) مانند اورتور اِکمونت اثر بتهوون؛ 8 رقص از رقصهای شمارۀ «هشت و ده» اسلا، اثر دورژاک؛ 7 اپرای توسکا و مادام باترفلای، اثر پوچینی؛ نامزد فروخته‌شده از اسمتانا، و شماری آثار برجستۀ دیگر نواخته شد. اما به‌زودی با آغاز جنگ جهانی دوم و اشغال ایران توسط نیروهای متفقین (1320 ش/ 1941 م) و نابسامانیهای ناشی از آن، فعالیتهای این ارکستر متوقف شد (آریان‌پور، نصیری‌فر، همانجاها). 
در سال 1319 ش، روبیک گریگوریان از وین به تهران آمد و در آذر همان سال، نخستین رسیتال خود را اجرا کرد. فریدون فرزانه که در آن زمان در هنرستان عالی موسیقی تدریس می‌کرد، انتقادی از اجرای این رسیتال در شمارۀ 9 مجلۀ موسیقی نوشت. چندی بعد خانم بیلوسیان، هنرآموز پیانوی هنرستان موسیقی، رسیتالی از آثار موسیقی‌دانان بزرگ جهان مانند باخ، اسکارلاتی، بتهوون، شوپن و دبوسی را اجرا کرد که بسیار مورد استقبال قرار گرفت (نصیری‌فر، مردان، 2/ 222-223). در همین سال به‌دلیل مشغلۀ بیش از اندازۀ مین‌باشیان، رهبری ارکستر به رودلف اوربانتس، رهبر ارکستر چکسلواکی واگذار شد. وی تا 1320 ش، این وظیفه را عهده‌دار بود (همان، 2/ 222). آخرین اجرای ارکستر استادان موسیقی ادارۀ کشور، در روز 16 مرداد 1320، به رهبری اوربانتس، با اجرای اورتور ایل گورانی از گومس، «رقص اسپانیایی شمارۀ 5» اثر میاسکوسکی، و چارداش اثر گروسمان برگزار شد و حدود یک ماه پس از آن، اوربانتس به همراه دیگر هم‌میهنان خود رهسپار پراگ شدند و پس از آن در شهریور 1320 با انحلال شرایط استخدامی و برکناری مین‌باشیان، این ارکسترها به حالت تعطیل درآمدند (همانجا؛ راهگانی، 469).
در سال 1320 ش، علینقی وزیری، استاد دانشگاه تهران به سمت ریاست ادارۀ موسیقی کشور و هنرستان عالی موسیقی گمارده شد و تغییرات بسیاری که از این تاریخ در ادارۀ موسیقی کشور و هنرستان عالی موسیقی به وجود آمد، موجب پیشرفت سریع در تمامی امور موسیقایی کشور شد. در همین سال، پرویز محمود که به آهنگ‌سازی می‌پرداخت، مورد توجه وزیری قرار گرفت و به ریاست ارکستر هنرستان موسیقی برگزیده شد و در کنار رودلف اوربانتس به رهبری پرداخت (خالقی، 3/ 45). هم‌زمان، حشمت سنجری نیز از میان فارغ‌التحصیلان هنرستان به‌عنوان هنرآموز ویلن با پشتکار بسیار آغاز به کار کرد. 17 تن از فارغ‌التحصیلان هنرستان موسیقی به‌جای نوازندگان اروپایی، در رادیو آغاز به نوازندگی کردند؛ آنها قطعات موسیقی ایرانی را به سبکی علمی در رادیو می‌نواختند. 

پرویز محمود پس از آنکه به ریاست ارکستر هنرستان موسیقی گماشته شد، نخستین کنسرت این ارکستر را با شرکت لئون کنی‌پر، آهنگ‌ساز و رهبر ارکستر از شوروی (سابق) با همکاری نوازندگان و هنرجویان هنرستان عالی موسیقی در تالار سینما تهران در روز یکشنبه 26 بهمن 1320 به نفع بنگاه حمایت از مادران اجرا کرد؛ در این کنسرت آثاری از استادان بنام موسیقی ایران همچون علینقی وزیری و روح‌الله خالقی و نیز چند اثر از کنی‌پر نواخته شد که مورد استقبال بسیار قرار گرفت؛ اما در سالهای 1320-1322 ش، پرویز محمود به‌علت اختلافی که با علینقی وزیری پیدا کرد، هنرستان موسیقی را برای مدتی ترک کرد و در این مدت سرژ خوتسیف که از هنرآموزان ویلن هنرستان بود، موقتاً رهبری ارکستر هنرستان را عهده‌دار شد (نصیری‌فر، مردان، 2/ 223؛ راهگانی، 554). 
پرویز محمود پس از بازگشت به هنرستان در 1322 ش، با همکاری نوازندگان ارکستر هنرستان به تشکیل پایه‌های ابتدایی و بنیادین ارکستر سمفونیک تهران پرداخت (حسنی، 2/ 225). در 1325 ش، پرویز محمود به ریاست هنرستان عالی موسیقی انتخاب شد و «ارکستر سمفونیک تهران» را جایگزین ارکستر هنرستان عالی موسیقی کرد. ارکستر سمفونیک تهران به هیچ‌یک از نهادهای دولتی وابسته نبود؛ ازاین‌رو، بودجۀ لازم نیز در این دوره برای نوازندگان در نظر گرفته نشده بود. هستۀ اصلی ارکستر سمفونیک تهران ــ که همگی از اعضای ارکستر هنرستان عالی موسیقی بودند ــ بدون دریافت حقوق ماهانه، امـا با اشتیاق بسیار به اجرای کنسرت می‌پرداختند. تمرینهای گروه در خانۀ محمود محمود، پدر پرویز محمود انجام می‌شد. بسیاری از هزینه‌های جانبی کنسرت نیز از طریق سرمایه‌ای که پرویز محمود از پدرش به ارث برده بود، تأمین می‌گشت (شهرنازدار، 64؛ سپنتا، 222؛ خالقی، 3/ 45؛ حسنی، همانجا؛ نصیری‌فر، همان، 2/ 224؛ آریان‌پور، 70). ارکستر سمفونیک در همین سال برنامه‌هایی در سالنهای سینما کریستال واقع در لاله‌زار و آمفی‌تئاتر دانشگاه تهران اجرا کرد که با استقبال فراوانی روبه‌رو شد (نصیری‌فر، همانجا؛ راهگانی، 554-555). 
در میان رهبران ارکستر، پرویز محمود از کسانی بود که با موسیقی ایرانی مخالف نبود، ولی با حذف آن از برنامۀ هنرستان موافق بود؛ زیرا معتقد بود موسیقی ایرانی ازنظر آموزشی، فاقد سیستم، روش و کتابهای فنی و نظری است و نباید پایۀ تعلیمات آموزشگاه موسیقی قرار گیرد. وی بر این اندیشه بود که هنرجویان با فراگیری شیوۀ علمی موسیقی کلاسیک غربی، به‌راحتی قادر به تنظیم آهنگهای ایرانی خواهند بود. برخلاف مین‌باشیان که از اساس با موسیقی ایرانی مخالف بود، محمود برای موسیقی ایرانی احترام و اهمیت زیادی قائل بود. وی توانست گامی بلند برای آشناکردن مردم با موسیقی کلاسیک غربی، و اجرای آن بردارد (سپنتا، همانجا؛ راهگانی، 554). 
پس از جدایی ارکستر سمفونیک تهران از ارکستر هنرستان عالی موسیقی، ارکستر هنرستان با رهبری روبیک گریگوریان به فعالیت خود ادامه داد (همو، 557) و در جشنهای هنرستان عالی موسیقی برنامه‌هایی را اجرا کرد. ارکستر سمفونیک تهران نیز پس از حضور ثابت پرویز محمود در سمت رهبری، با مدیریت هنرمندانی چون روبیک گریگوریان، مرتضى حنانه، سرژ خوتسیف و روبن صفاریان به کار خود ادامه داد (نصیری‌فر، همانجا؛ بهروزی، 354). 
از سال 1325 ش، رفته‌رفته ترویج و اشاعۀ موسیقی غربی انسجام بیشتری پیدا کرد؛ به‌طوری‌که اپراهای غربی در ایران به اجرا درآمد و به تبع آن، ارکستر سمفونیک پربارتر شد و آثار ارزنده‌ای در زمینه‌های موسیقی آوازهای گروهی و موسیقی سمفونیک توسط آهنگ‌سازان ایرانی عرضه شد (راهگانی، همانجا). آخرین کنسرت ارکستر سمفونیک تهران به رهبری پرویز محمود در 19 خرداد 1328 برگزار شد (آریان‌پور، 71). در شهریور همان سال، رهبری ارکستر سمفونیک تهران به روبیک گریگوریان واگذار شد (نصیری‌فر، همان، 2/ 225؛ آریان‌پور، 84).