اردل باشی / آردل باشی، کوچه

اردل‌باشی/ آردل‌باشی، کوچه \kūče-ye ā(a)rdel-bāšī\، کوچه‌ای واقع در محلۀ عودلاجان تهران عهد ناصری. 
براساس «نقشۀ نجم‌الدوله»، که در 1309 ق/ 1892 م، ترسیم گردیده، کوچۀ اردل‌بـاشی بن‌بستی شرقی ـ غربی نشان داده شده است که در میانۀ کوچۀ سادات (بعدها میرزا محمود وزیر و امروزه شهید جاویدی)، یکی از کوچه‌های بلند عمود بر خیابان باغ سردار (بعدها چراغ‌برق، امروزه امیرکبیر)، ایجاد شده بود. همچنین در این نقشه، در شمال و جنوب کوچۀ اردل‌باشی، دو بن‌بست دیگر به‌ترتیب با نامهای کوچۀ معتمدالدوله (امروزه مدرس) و کوچۀ ملا علی‌اصغر (امروزه آقا عزیز) به موازات هم جانمایی شده است (نک‍ : اطلس تهران ... ، 77). 
با بررسی نقشه‌های کهن‌تری که از تهران در دورۀ قاجار موجود است، و همچنین موقعیت مکانی این کوچه می‌توان به این نکته پی برد که کوچه‌ای که در «نقشۀ عبدالغفار» با نام اردل‌باشی جانمایی شده، از کوچه‌های دیرینه‌سال تهران است و چه‌بسا دیرینگی آن به روزگار پیش از قاجار بازگردد. در «نقشۀ کرشیش» که در 1275 ق/ 1859 م چاپ شده است، کوچه ‌بی‌آنکه نامی برایش نوشته شده باشد، در شرق محلۀ سادات ترسیم شده است. در این نقشه، بخش شمالی کوچه با عنوان «محلۀ نو» مشخص شده است و در جلو بسیاری از کوچه‌ها، راسته‌بازارهایی دیده می‌شود. این نام‌گذاری‌ و نشانه‌ها‌ی دادوستد در دورۀ اول سلطنت ناصرالدین شاه، بیانگر گسترش سکونت در شهر تهران بوده است و می‌توان چنین نتیجه گرفت که زمینهای «محلۀ نو» به‌تدریج برای ساخت‌‌وساز و سکونت بهره‌برداری شده است (نک‍ : همـان، 42). 
در «نقشۀ برزین»، که در اواخر دورۀ سلطنت محمد شاه (1250-1264 ق/ 1834- 1848 م) ترسیم گردیده، بیشتر زمینهای شرق تهران در داخل حصار شاه‌تهماسبی با علامت باغ‌ و کشتزار مشخص شده، و هنوز در آن زمان، بافت مسکونی نداشته‌اند؛ بااین‌حال در آن نقشه، کوچۀ مورد بحث به‌همراه دو کوچۀ شمالی و جنوبی‌اش جانمایی شده‌، به‌گونه‌ای که در منتهاالیه شرقی به باغهای شرق تهران می‌رسیده‌اند (نک‍ : همان، 30، 31). 
دربارۀ سبب نام‌گذاری این کوچه بدین‌نام، اطمینان چندانی وجود ندارد و مشخص نیست که نام اردل‌باشی به چه فرد مشخصی اشاره دارد؛ اما گفتنی است که اردل‌باشی یا درست‌تر آن آردِل‌باشی، در زمان قاجار، به منصبی اشاره دارد که صاحب آن مأمور فراخواندن سپاهیان یا متهمان به حضور شاه بوده است و همین قدر می‌دانیم که در عهد ناصری، یکی از سرتیپهای نایب‌السلطنه، به‌نام محمدعلی خان صاحب این منصب بوده است (اعتمادالسلطنه، 2/ 1228)، که گویا نام کوچه به او منسوب بوده است.
امروزه کوچۀ اردل‌باشی همچنان به‌شکل بن‌بستی با نام «ولیعصر» در محلۀ امامزاده‌یحیى در منطقۀ 12 شهرداری تهران برجا ست ( اطلس کامل ... ، 156؛ نقشه ... ). 

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ اطلس کامل تهران، مؤسسۀ جغرافیایی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران، 1385 ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1367 ش؛ نقشۀ تهران. 

علیرضا بنی‌جانی