اردشیر زارع، نقشه

اردشیر زارع، نقشه \naqše-ye ardešīr-e zāreʾ\، نقشه‌ای از شمال و شمال غربی تهران در دورۀ سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (1313-1324 ق/ 1896-1906 م).

میرزا اردشیر (ز 1253 ش/ 1874 م) از زردشتیان یزد و از تبار طایفه‌ای زردشتی به نام بهزادی بود که از دیرباز در قصبۀ فیروزآباد در شمال غرب شهر یزد سکونت داشتند. اردشیر در دورۀ جوانی، به همراه خانواده در روستای قاسم‌آباد ــ که امروزه بخشی از جنوب شهر یزد است ــ سکونت داشت. وی تحصیلات رسمی در سطح عالی نداشت و خود نیز متواضعانه به این نکته اشاره کرده است (1/ 2-3). او به‌صورت سنتی، و با رفتن به مکتب‌خانه‌ای زردشتی، خواندن و نوشتن را آموخت (همو، 1/ 7- 9). پس از آنکه مدارسی از سوی پارسیان هند برای تحصیل زردشتیان یزد تأسیس شد، میرزا اردشیر فرصت یافت چندی در آنجا تحصیل کند (همو، 1/ 67- 69). وی که در کار کشاورزی و باغداری سررشته داشت، در دورۀ پهلوی اول، نام خانوادگی «زارع» را برای خود برگزید. 
اردشیر زارع افزون‌بر نقشۀ ترسیمی از شمال غرب تهران، مجموعه‌ای چندجلدی از خاطرات دارد که امروزه نسخه‌ای تایپی از آن در کتابخانۀ اردشیر یگانگی، وابسته به انجمن زردشتیان تهران نگهداری می‌شود. خاطرات اردشیر زارع افزون‌بر شرح زندگی پرماجرای او، منبعی ارزشمند دربارۀ وضعیت اجتماعی و فرهنگی جامعۀ زردشتی ایران، و چگونگی تعامل آنها با دیگر ایرانیان و پارسیان هندوستان است. همچنین آگاهیهایی ارزشمند دربارۀ چگونگی زندگی طبقات مختلف مردم در ایران دورۀ قاجار دارد. نویسنده در بخشی از مجلد اول کتاب به‌تفصیل دربارۀ شیوه‌های کاشت انواع محصولات کشاورزی سخن گفته است. آگاهیهایی که نویسنده از مناسبات میان رعیت و مالک در ایران اواخر دورۀ قاجار ارائه می‌دهد، از دقیق‌ترین گزارشهای مربوط به اواخر دورۀ قاجار می‌تواند باشد (1/ 70 بب‍‌ ).

اشاره به تحول مناسبات زردشتیان با مسلمانان که با پشتیبانی پارسیان هندوستان و موافقت ناصرالدین شاه قاجار آغاز شد، بخشی دیگر از موضوعات کتاب خاطرات اردشیر زارع است. نویسنده در بخشهای مختلف کتاب نقشه‌هایی ساده (به‌صورت کروکی) از قلعه‌های زردشتی، روستاها و آبادیهایی که از آنها بازدید داشته، ترسیم کرده است. توصیف جغرافیای مناطق مختلف ایران از دیگر موضوعات کتاب است (برای نمونه، در جغرافیای یزد، نک‍ : 1/ 83-85).
اردشیر زارع از دورۀ جوانی مسافرتهای پرشماری در ایران و خارج از ایران داشته است (برای نمونه، سفر به تهران، نک‍ : همو، 1/ 85-90، جم‍‌ ). نخستین سفر اردشیـر از یزد به مازندران بود. او از طریق کاشان، قم و تهران به مازندران مسافرت کرد و از مسیر ورامین به یزد بازگشت. پس از چندی، در 17سالگی بدون اطلاع خانواده از راه بندرعباس به هندوستان سفر کرد. او تجارب ارزشمندی در مدت اقامت در هندوستان به دست آورد و مسافرتی به شمال آفریقا نیز داشت و چندی بعد به ایران بازگشت (همو، 1/ 135 بب‍‌ ).
اردشیر زارع پس از بازگشت به ایران و در اوایل دورۀ مظفری، با تجارت‌خانۀ جمشیدیان متعلق به ارباب جمشید (ه‍ م) ــ تاجر پارسی ــ آغاز به همکاری کرد و به‌عنوان مسئول معاملات اراضی و املاک تجارت‌خانه مشغول به کار شد (همو، 2/ 125 بب‍‌ ). نقشۀ ترسیمی اردشیر زارع از شمال غربی تهران، در واقع، گزارشی از یک دهه تلاش او برای آبادسازی زمینهای جمشیدآباد تهران است؛ وی نقشه‌برداری را از میرزا عبدالرزاق خان بغایری فرا گرفته بود (همو، 2/ 146).

توصیف نقشه

در آغاز سلطنت مظفرالدین شاه قاجار، محدودۀ شهری تهران همچنان در حال گسترش بود، به‌طوری‌که رفته‌رفته بخشهایی مسکونی در خارج محدودۀ دارالخلافۀ ناصری پدید می‌آمد. محلۀ شهرنو در بیرون دروازه‌قزوین از نخستین بخشهای بیرون از محدودۀ دارالخلافۀ ناصری بود که به‌صورت محله‌ای مسکونی درآمد. تا پایان دورۀ مظفری، محدودۀ مسکونی بیرون حصار تهران از میدان باغشاه تا میدان گمرک در غرب تهران گسترش یافت. زمینهای داخل حصار جدید دارالخلافه که در 1309 ق/ 1892 م (زمان ترسیم «نقشۀ عبدالغفار نجم‌الملک») به‌صورت قطعات بزرگ زمینهای بایر و باغ بود و در اختیار کسانی همچون میرزا یوسف مستوفی و میرزا عیسى وزیر قرار داشت، در طی 15 سال، و در زمان ترسیم «نقشۀ اردشیر زارع»، به‌صورت قطعات کوچکی از باغ و خانه‌های مسکونی درآمده بود (نک‍ : تهران‌نگاری، 32-45، 66-67).
در اواخر دورۀ مظفری، ارباب جمشید پارسی بخشی از اراضی شمال غرب تهران را به نام جمشیدآباد توسعه داد و خیابان‌کشی کرد و قطعات تقسیم‌شدۀ آن را به فروش گذاشت. آماده‌کردن زمینهای جمشیدآباد مستلزم تأمین منابع آب برای این منطقه بود. به‌این‌منظور، قناتی در این مکان به مباشرت اردشیر زارع احداث شد. پس از اتمام کار آبادسازی جمشیدآباد، اردشیر زارع که کار مهندسی و نقشه‌برداری را از طریق همراهی با گروه مهندسان عبدالرزاق خان بغایری فراگرفته بود، خود شخصاً اقدام به ترسیم نقشه‌ای از شمال غرب تهران کرد (نک‍ : 2/ 146). 
اصل «نقشۀ اردشیر زارع» ــ که در کنـار آن عبارت «عمل اردشیـر زارع 1322» درج شده اسـت ــ در بنیـاد نیشابور نگهداری می‌شود (منصوری، 21-23). رضا شیرازیان تصویر آن را در کتاب تهران‌نگاری، بانک نقشه‌ها و عناوین مکانی تهران قدیم (ص 61-67) منتشر کرده است. محدودۀ این نقشه از جنوب به میدان مشق و اراضی پشت باغشاه، از شمال به تپه‌های پونک و ونک، از شرق به اراضی بهجت‌آباد، و از غرب به اراضی ونک و زمینهای متعلق به فرمانفرما در شمال تهران محدود می‌شود. بخشی از بافت شهری درون حصار تهران که در «نقشۀ اردشیر زارع» مندرج است، با وجود تقسیم‌بندی همراه با جزئیات آن، بدون ثبت نام خیابان و اماکن مهم ترسیم شده است. در عوض، زمینهای بیرون خارج محدودۀ شهر به‌دقت نام‌گذاری شده‌اند. 
از بررسی «نقشۀ اردشیر زارع» آگاهیهایی چند دربارۀ تحولات شهری تهران در دورۀ مظفری به دست می‌آید. برای نمونه، محل دروازه‌ای به نام جمشیدآباد که مابین دروازۀ بهجت‌آباد و باغشاه قرار داشت، در نقشه جانمایی شده است. درواقع این دروازه امتداد خیابان پاریس (امروزه امتداد نوفل‌لوشاتو تا لبافی‌نژاد) بود و امتداد آن در خارج از حصار شهر، به نام خیابان دروازۀ جمشیدآباد نامیده می‌شد. چند خیابان نوبنیاد در بیرون محدودۀ حصار دارالخلافه پدید آمده بود که نام آنها در نقشه به‌صورت خیـابـانهـای شرقی ـ غربیِ جمشیدآبـاد، نصرت، فرصت، خورشید و نیز خیابان البرز (که امتدادی جنوب به شمال داشت) درج شده است.
جانمایی باغهای معروف منطقه همراه با جزئیات نسبی با ذکر نام آنها مانند باغشاه، باغ امین‌السلطان، باغ وزیرنظام، باغ جلالیه، باغ سردار معتضد، باغ فرمانفرما، باغ حاج امین‌الضرب، باغ سردار افخم، باغ بهجت‌آباد، باغ یوسف‌آباد، باغات امیرآباد، باغ جمشیدآباد و مانند آن، از دیگر ویژگیهای «نقشۀ اردشیر زارع» به شمار می‌رود. همچنین در نقشه مسیر نهرها، رودخانه‌ها و مسیلها به‌دقت ترسیم شده است؛ مانند رودخانۀ امیرآباد که به‌موازات رودخانۀ درکه است و نیز نهرهای دیگری که در حدود یوسف‌آباد و ونک جریان داشتند. 
جانمایی زمینهایی که پس از آبادسازی به‌دست ارباب جمشید به خریداران جدید واگذار شده بودند، از دیگر ویژگیهای این نقشه است. مهم‌ترین صاحبان باغها و املاک جدید که نامشان در نقشه است، عبارت‌اند از باغهای ارباب گودرز، حاجی غدیر، دبیرالسلطان، سردار افخم، شکوه‌الدوله، عزیز خان، فرح‌الدوله، مستشار خلوت، مسعودالسلطنه، موسیو رفیع دندان‌ساز، ملا ساقی، ملا عزیز، میرزا خلیل، میرزا رضا خان، نوروزیان و شماری دیگر؛ خود میرزا اردشیر نیز دو قطعه زمین در محدودۀ جمشیدآباد داشت. 
نقشۀ ترسیم میرزا اردشیر رنگی است و برخی تصاویر نیز در آن نقاشی شده است؛ مانند منظرۀ چند درخت در محل دورنمای پونک، یا تصویر یک قلعه برای جانمایی قلعۀ حسین خان در درکه، و تصویر یک عمارت گنبددار برای جانمایی امامزاده اوین. همچنین نقاشی چند درخت، نمایانگر محلی در شمال باغ یوسف‌آباد است. بخشی از اصل نقشۀ ترسیمی اردشیر زارع در گذر زمان دچار صدمه شده است و اثر رطوبت در پایین نقشه برجا ست. بااین‌حال، این سند ارزشمند با توجه به جزئیاتی که از توسعۀ تهران در دورۀ مظفری دارد، از نقشه‌های مهم تهران در این دوره به شمار می‌رود. 

مآخذ

زارع، اردشیر، خاطرات، نسخۀ تایپی موجود در کتابخانۀ یگانگی زردشتیان تهران؛ تهران‌نگاری؛ منصوری، امیر، «آشنایی با کهن‌سال‌ترین نقشۀ فنی تهران»، منظر، تهران، 1390 ش، شم‍ 17. 

مسعود تاره