ارتدکس روسی، کلیسای

ارتدکس روسی، کلیسای \kelīsā-ye ortodoks-e rūsī\، یا کلیسای نیکلای مقدس، بنایی متعلق‌به دورۀ پهلوی اول واقع در خیابان مفتح جنوبی (روزولت سابق)، در حدود تقاطع طالقانی (تخت‌جمشید سابق)، نبش کوچۀ عطارد. این بنا در 25/ 7/ 1383 به شمارۀ 212‘11 در فهرست آثار ملی به‌ثبت رسیده است.
این کلیسا عبادتگاه پیروان مذهب ارتدکس روسی است و به‌منظور اجرای مراسم دینیِ آن گروه از روسهایی که پس از انقلاب اکتبر روسیه به ایران کوچ کردند، ساخته شد. روسهای مقیم ایران پیش از ساخت این کلیسا نیز، دارای کلیساهای مستقلی در ایران بودند؛ اما پس از پایان کار ساخت این کلیسا، اجرای مراسم و مناسکشان را به ساختمان جدید انتقال دادند. معمار بنا، بر‌اساس کتیبۀ واقع در دهلیز ورودی ساختمان کلیسا، نیکلای مارکوف روسی است. تاریخ آغاز ساخت بنا 1 اردیبهشت 1323 ش/ 21 آوریل 1944 م، و تاریخ پایان آن 30 فروردین 1324 ش/ 19 آوریل 1945 م است. 

 مارکوف در طراحی بناهای مذهبی (ساختمان مسجد امین‌الدوله، کلیسای حضرت مریم و کلیسای ارتدکس) الگوهای اصیل را در نظر داشته، و به‌کارگیری روشهای شخصی را به حداقل رسانده است. معماری بنا متأثر از هنر بیزانسی است؛ در کلیسای بیزانسی، استفاده از دو راهرو متقاطع صلیب‌مانند، و ایجاد فضایی درونی که در محل تقاطع به یک گنبد اصلی ختم می‌شود، متداول بوده است. در نقاط مختلفِ بنا، گنبد اجرا می‌شود و در نمای بیرونی، گنبدها از پایین به بالا و از کوچک به بزرگ تکرار می‌گردند. کلیسای ارتدکس روسی نیز، از برخی مؤلفه‌های کلیسای بیزانسی برخوردار است و شباهتهایی هم با ساختمان «کلیسای جامع عید بشارت» دارد. این کلیسا یکی از نمونه‌های هنر بیزانسی روسیه در سدۀ 15 م است که در محدودۀ دیوار کرملین جای دارد. در این نمونه، گنبدها پله‌پله بزرگ‌تر می‌شوند و به اوج پیروزمندانۀ گنبد مرکزی، به سبک گنبدهای پیازی خاصِ روسی ختم می‌شوند. در این کلیسا، ترکیب حجمی بازشوها و طاقیهایی با طاق نیم‌دایره، سرپوشهای کلاه‌خود‌مانند، تداوم گنبدهای پیازی برای تأکید بر گنبد مرکزی و بیرون‌زدگی پشت محراب از نمونه‌های این شباهت هستند. این کلیسا به‌عنوان یک بنای روسی دارای ویژگیهای سبکی معماری ارتدکس از قبیل سرپوشهای درخشان فلزی با صلیبهای کوچک بر فراز گنبدها ست (دانیل، 143- 149؛ «کلیسا ... »، بش‍‌ ). 
کلیسا در زمینی تقریباً مستطیل‌شکل واقع شده است. حد عرصه را در جبهۀ شمالی و شرقیْ املاک مجاور، و در جبهۀ غربی و جنـوبیْ خیابان اصلی و کوچه، تعـریف و تحدید می‌کند. ساختمان کلیسا در مرکزِ عرصه و روی صفه‌ای به ارتفاع تقریبی 70 سانتی‌متر قرار دارد. دسترسی به ساختمان از طریق چند پله که در جبهۀ غربی تعبیه شده است، صورت می‌گیرد. نقشۀ بنا به شکل صلیب یونانی است؛ بازوی بلند صلیب بـا جهت شرقی ـ غربی روی محور افقی، و بازوی کوتاه‌تر با جهت شمالی ـ جنوبی روی محور عمودی گسترش دارد. در محل تقاطع بازوها، گنبد کلیسا اجرا شده است. شکل کروی گنبد از بیرون قابل مشاهده نیست؛ زیرا یک مکعب آن را احاطه کرده است. درِ ورودی کلیسا در منتها‌الیه بازوی بلند صلیب، در جبهۀ غربی قرار دارد. روبه‌روی درِ ورودی و در منتها‌الیه شرقی این بازو، محراب کلیسا واقع شده است. پشتِ محراب، فضایی مدور وجود دارد که از نمای بیرون ساختمان به شکل یک بیرون‌زدگی نیم‌دایره دیده می‌شود. همچنین در محدودۀ بین بازوی جنوبی و بازوی غربی کلیسا، حجم مکعب‌شکلی قابل مشاهده است که مربوط به اتاق واقع در داخل فضای کلیسا ست.
فضای داخلی کلیسا پیرو نقشۀ ساختمان، ساده است و تقسیماتی ندارد. پس از درِ ورودی، فضای پیش‌ورودی، و یک اتاق در سمت راست واقع است. اکنون (1396 ش) از این اتاق به‌عنوان فضای مکمل برای نگهداری و فروش کتاب و دیگر محصولات استفاده می‌شود. فضای پیش‌ورودی، در‌واقع بخش ابتدایی بازوی بلند کلیسا ست که به‌وسیلۀ دو لنگه درِ چوبی، از سالن نیایش جدا می‌شود. زیرِگنبد به‌عنوان فضای میانی کلیسا، محل ایستادن رهبران روحانی است. محراب در 3/ 1  پایانی بازو جای دارد و روی صفه‌ای با اختلاف چند پله بالاتر از فضای تالار واقع است. روی صفه، چند لنگه درِ چوبی مشبک کار گذاشته شده است که در مواقع لزوم محراب را بسته نگه می‌دارد. طاق محراب به شکل نیم‌دایره و مزین به آینه‌کاری است. 
در گزارش ثبتیِ بنا و منبعی دیگر که از معماری ساختمان آگاهی به دست می‌دهد، به آینه‌کاری محراب اشاره نشده است؛ ازاین‌رو، نمی‌توان دربارۀ تاریخ اجرای تزیینات که آیا از ابتدای ساخت بنا وجود داشته یا بعدها به آن الحاق شده است، اظهار نظر کرد. پنجره‌های سالن نیایش که مزین به نقوش رنگی‌اند و لنگه‌طاقهای زیر گنبد مرکزی که با موتیفهای تکرارشونده گچ‌بری شده‌اند، از دیگر تزیینهای ساختمان به‌شمار می‌آیند. کاسۀ داخلی گنبد نیز، ساده و بدون تزیین است و تنها به رنگ آبی ملایم رنگ‌آمیزی شده است (دانیل، 149، تصویر، که در آن چند نقاشی مختصر در فضای زیرین گنبد دیده می‌شود؛ «کلیسا»، بش‍ ‌).
در سالهای گذشته بر‌اثر راه‌اندازی خط شمارۀ یک متروی تهران که از مجاورت کلیسا می‌گذرد، گنبد کلیسا از چند نقطه دچار ترک‌خوردگی شده است. به گفتۀ یکی از مسئولان کلیسا، ضرورت استحکام‌بخشی بنا و گنبد، بارها به سازمان میراث فرهنگی و شهرداری تهران گزارش شده، اما تاکنون هیچ پاسخ و اقدامی صورت نگرفته است (طایفه). 
ابعاد و مقیاس ساختمان بزرگ و سترگ نیست، اما به‌دلیل نماسازی خاص آن، چشمگیر است. حجم بنا ساده، و به تبعِ نقشۀ صلیبی‌شکل ساختمان، متشکل از 4 بخشِ متصل‌به‌هم است. بلـوکهای سیمانـی به‌کاررفتـه در نمـا، حس استحکام و استواری بنا را تقویت می‌کند. تکرار سه‌تایی و گاه دوتاییِ پنجره‌ها در نما دیده می‌شود. طاق پنجره‌ها و بازشوها به شکل نیم‌دایره و به شیوۀ بیزانسی طراحی شده‌اند. ورودی عرصه (از داخل خیابان) به‌وسیلۀ سردر، متمایز شده است. بر فراز درِ ورودی ساختمان کلیسا نیز، دیواره‌ای با 3 دهانه طاقِ نیم‌دایره به ارتفاع تقریبی دو متر اجرا شده است. داخل هر طاق، ناقوسهای کلیسا آویخته شده است.
پوشش ساختمان در 4 بازو و بالای سردر ورودی عرصه به‌صورت شیروانیِ دوشیب است. 3 ‌گنبد پیازی کوچک، در بالای سردرِ ورودی عرصه، بالای ناقوسها و بر فراز بخش مرکزی بنا (گنبد مرکزی کلیسا در محل تقاطع دو بازو) قرار دارد. گنبدهای پیازی‌شکل از پایین به بالا بزرگ‌تر می‌شوند و بالای هرکدام صلیبی نصب شده است. نماسازی بنا بیشتر با اجرای همین گنبدها که روکش فلزی طلایی و روکش فلس‌دار دارند، انجام شده است. 
خطوط مؤکد گرداگرد بازشوها، سرپوشهای کلاه‌خودمانند بالای آنها، و نوار کنگره‌ای اجراشده بر لبۀ بام در همۀ بخشهای ساختمان از دیگر عوامل نماسازی به‌شمار می‌آید. نمای اصلی ساختمان، نمای غربی آن است. این نما، مقابل ورودی عرصه واقع است که وجود ناقوسهای کلیسا بر فراز آن بر شکوه بنا می‌افزاید. نماهای جنوبی و شمالی، دارای پنجره‌هایی منقوش است. نمای شمالی بسیار ساده است و تنها در بخش مرکزی آن بیرون‌زدگیِ نیم‌دایره‌ای دیده می‌شود (همو). 

مآخذ

دانیل، ویکتور و دیگران، معماری مارکوف، تهران، 1382 ش؛ طایفه، سیما، تحقیقات میدانی؛ «کلیسای ارتدوکس»، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران (مل‍‌ )؛ نیز:

Ichto, www.province.ichto.ir. 
سیما طایفه