ارامنه، خیابان و کوچه

ارامنه، خیابان و کوچه \xiyābān va(o) kūče-ye arāmane\، شماری از خیابانها و کوچه‌های تهران که در گذر زمان، هریک به سبب اقامت ارمنیان در آن، چندی بدین‌نام شهرت یافتند. 
دیرینگی اقامت ارمنیان در تهران به دورۀ کریم خان زند بازمی‌گردد. گزارشهایی دربارۀ اقامت ارمنیان از 1158 ق/ 1745 م به‌بعد در تهران در دست است (هوویان، 15-16). در آن زمان، چند خانوادۀ ارمنی سنگ‌تراش یا جواهرساز از جلفای اصفهان به تهران فراخوانده شدند؛ اینان در ده دولاب، واقع در جنوب شرقی تهران، بیرون از حصار شاه‌‌تهماسبی اقامت گزیدند. همچنین گفته‌اند آقا ‌محمد‌ خان قاجار در 1210 ق/ 1795 م، جمعی از اسرای ارمنی را به‌همراه چند خانوار دیگر ارمنی از قراباغ به تهران کوچانید. این گروه به‌همراه دو خانوادۀ ارمنی اهل تفلیس در محلۀ دروازه‌قزوین اسکان یافتند و کلیسای کوچکی در آنجا بنا نهادند. مهاجرت ارمنیان به تهران در دورۀ فتحعلی شاه بیشتر شد و اغلب مهاجران جدید نیز در محلۀ دروازه‌قزوین ساکن شدند. کلیسای گئورک مقدس نیز به سال 1301 ق/ 1884 م، در این محله به جای کلیسای قدیم بنا نهاده شد.
به‌استناد «نقشۀ کرشیش»، دو محل در داخل حصار قدیم تهران، در شمار محلاتی بوده‌اند که به‌نام ارمنیان نام‌گذاری شده بود؛ نخست کوچه‌ای نزدیک به دروازه‌عبدالعظیم واقع در جنوب محلۀ بازار، که پایین‌تر از کوچۀ غریبان قرار می‌گرفت. این کوچه امروزه شهید موسوی نام دارد؛ گرچه همچنان از آن با نام کوچۀ ارامنه یاد می‌شود. کلیسای تادئوس بادوغیمئوس مقدس که نزد تهرانیها به «طاووس» شهرت دارد، در این کوچه واقع است. 
دومین محله‌ای که داخل حصار قدیم تهران نام کوچۀ ارامنه بر آن نهاده بودند، نزدیک دروازه‌قزوین (میدان شاهپور سابق/ وحدت اسلامی کنونی) جای داشت. بازارچۀ حاج طرخانی که در میدان وحدت اسلامی قرار دارد، در محل گذر قلی به کوچه‌ای شمالی ـ جنوبی منتهی می‌شود که در دورۀ ناصری کوچۀ ارامنه نام داشت. کلیسای گئورک مقدس در این کوچه قرار دارد. این کوچه در دورۀ پهلوی تغییر نام داد و به کوچۀ کلیسا یا آن‌گونه که اهالی محل می‌گفتند، «کلیسیا» شهرت یافت. نام امروزی این کوچه مغفوری است.
همچنین در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران که در 1309 ق/ 1892 م، ترسیم شده است، کوچه‌ای در خیابان ناصری (ناصرخسرو)، بالاتر از جلوخان شمس‌العماره را به‌نام کوچۀ ارمنیها ثبت شده است که تنها محلۀ ارمنی‌نشین در محدوۀ مرکزی تهران دورۀ ناصری به شمار می‌رود و امروزه به‌نام کوچۀ حاجی‌نایب شهرت دارد.
مناطق ارمنی‌نشین تهران با تخریب حصار شاه‌تهماسبی، و گسترش تهران در روزگار ناصرالدین شاه در 1284 ق، در محلۀ بیرون دروازه‌قزوین گسترش یافت. با بررسی «نقشۀ نجم‌الدوله»، روشن می‌شود که محلۀ دروازه‌قزوین، به آن بخش از تهران اطلاق می‌شد که مابین دروازۀ قدیم قزوین (میدان وحدت اسلامی کنونی)، و دو دروازۀ جدید قزوین (میدان قزوین کنونی) و دروازه‌گمرک (میدان گمرک سابق/ رازی کنونی) قرار داشت و در تقسیم‌بندی شهری، تابعی از محلۀ بزرگ سنگلج به شمار می‌رفت. 
هم‌زمان با گسترش حصار تهران، دو خیابان از محل دروازۀ قدیم قزوین (میدان وحدت اسلامی) به سمت غرب حصار تهران کشیده شد که یکی به سوی جنوبِ باغی موسوم به باغ جنت گلشن امتداد می‌یافت و به حصار جدید می‌رسید. این خیابان امروزه خیابان علیرضا فروزش نام دارد و از میدان وحدت اسلامی تا تقاطع خیابان ولی‌عصر امتداد دارد. خیابانی دیگر که از محل دروازۀ قدیم قزوین به سوی غرب امتداد می‌یافت، امروزه خیابان شیخ بهایی نام گرفته است. بخشی از خانه‌هایی که ارمنیان در آنها سکونت داشتند، در حدفاصل این دو خیابان تا کوچۀ مطیع‌الدوله قرار داشت و در «نقشۀ نجم‌الدوله»، با عنوان «خانه‌های رعیتی ارامنه و مسلمان» از آن یاد شده است.
در دورۀ قاجار، خیابان کنونی علیرضا فروزش، خیابان ارامنه نام داشت. گفتنی است از خیابان ارامنه کوچه‌ای با نام کوچۀ ارامنه به‌سوی خیابان دروازه‌گمرک (خیابان مولوی کنونی) امتداد داشت که بعدها به‌نام خیابان بلورسازی شهرت یافت ( اطلس ... ، 165) و امروزه خیابان شهید محمد تشکری نامیده می‌شود. خیابان ارامنه به‌تدریج در دورۀ سلطنت مظفرالدین شاه قاجار (1313-1324 ق/ 1896-1906 م) به‌نام یکی از کارکنان ارشد گمرک که لقب معز‌السلطان داشت، تغییر نام داد.
کمی بالاتر از دروازۀ قدیم قزوین، خیابانی قرار داشت که به سمت غرب، به دروازۀ جدید قزوین (میدان قزوین) منتهی می‌شد که در «نقشۀ نجم‌الدوله»، به‌نام خیابان دروازه‌قزوین جانمایی شده است. این خیابان که امروزه خیابان شهید سرگرد علی‌اکبر بشیری نام دارد، در اواخر دورۀ قاجار خیابان ارامنه نامیده شد و تا پایان دورۀ پهلوی به همین نام شناخته می‌شد؛ در حدود سالهای 1316 تا 1323 ش، بخش غربی این خیابان را بوعلی نامیدند و از دهۀ 1340 ش، با عنوان [سرِ پل] امیربهادر شهرت یافت (نک‍ : اطلس، جم‍‌ ). عمـارت متعلق به امیربهادر، از درباریان دورۀ مظفر‌الدین شاه، که در این خیابان قرار دارد، امروزه محل انجمن آثار و مفاخر فرهنگی است.
گفتنی است در همین نزدیکی، در محدودۀ کنونی خیابان ولی‌عصر، پایین‌تر از تقاطع خیابان فرهنگ در سمت غرب خیابان، در محل کنونی کوچه‌های امیر‌تومان و شهید ژیان‌پناه، مجموعۀ دیگری از خانه‌های متعلق به ارامنه قرار داشت. در «نقشۀ نجم‌الدوله» این محله در غرب خیابان باغ جنت جانمایی شده است. همچنین در آمار دارالخلافۀ تهران (ص 453-454) در خیابان تازه ـ تأسیس پشت باغ جنت از گورستان ارمنیان یاد شده است.
از بناهای مربوط به ارمنیان در این محله می‌توان از مدرسۀ هایگازیان نام برد. در 1297 ق/ 1880 م، ارمنیان تهران برای مدرسۀ هایگازیان در خیابان ارامنه ــ واقع در گذر محمد‌تقی کر، پاتوق نایب‌باقر، حدود کارخانۀ بلورسـازی ــ بنای جدیدی احداث کردند و در نزدیکی آن سالن تئاتری با صحنۀ نمایش ساختند. به گمان قوی، این سالن نخستین سالن تئاتر تهران است (هوویان، «تئاتر ... »، 186). شماری از مدرسه‌های دورۀ قاجار در محدودۀ خیابان ارامنه قرار داشت. ازآن‌میان می‌توان به مدرسۀ سن‌ژوزف اشاره کرد، که به سال 1304 ق/ 1887 م، میسیون کاتولیک فرانسوی آن را تأسیس کرد. مدرسۀ سن‌ژوزف در آغاز کار، ویژۀ آموزش مقطع ابتدایی دختران بود و بعدها پسران نیز به این مدرسه راه یافتند (شیخ رضایی، 97). 
موزۀ مردم‌شناسی تا 1347 ش، در ساختمانی متعلق به مختـار‌السلطنه پدر سرپـاس مختـاری ــ رئیس‌پلیس دورۀ پهلوی اول ــ در خیابـان ارامنه قرار داشت و پس از آن به کاخ ابیض در ضلع جنوبی محوطۀ باغ کاخ گلستان انتقال یافت (دالوند، 339، 352؛ حکمت، 641-642).
 از دیگر خیابانهای تهران که امروزه همچنان ارامنه نامیده می‌شود، ده‌متری ارامنه در محلۀ خواجه نظام‌الملک، در شمال میدان گرگان است. کلیسای وارطان مقدس و مدرسۀ ساهاکیان که یکی از ارمنیان نیکوکار آن را بنا نهاده است، در این خیابان جای دارند. بسیاری از ارمنیان ساکن ده‌متری ارامنه در چند دهۀ اخیر این محله را ترک کرده‌اند؛ برخی از آنها از ایران مهاجرت کرده‌اند و گروهی نیز به دیگر محله‌های شهر همچون مجیدیه و زرکش تغییر مکان داده‌اند.

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه (نظام مافی)، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ حکمت، علی‌اصغر، «یادداشتهایی از عصر پهلوی موزۀ مردم‌شناسی»، وحید، تهران، 1354 ش، شم‍ 183؛ دالوند، حمیدرضا، «تاریخ پژوهشهای فرهنگ مردم و مردم‌شناسی ایران»، فرهنگ مردم، تهران، 1387 ش، شم‍ 26؛ شیخ‌رضایی، انسیه، «مدارس فرانسوی در ایران»، گنجینۀ اسناد، تهران، 1371 ش، شم‍ 7- 8؛ هوویان، آندرانیک، ارمنیان ایران، تهران، 1380 ش؛ همو، «تئاتر ارمنیان در تهران»، تئاتر، تهران، 1378 ش، شم‍ 20-21.

مسعود تاره