ادیب السلطنه، شرکت خیریه

ادیب‌السلطنه، شرکت خیریه \šerkat-e xeyriy (yy)e-ye adīb-os-saltane\، از مؤسسات خیریۀ تهران، در دورۀ احمد شاه قاجار (تأسیس: 1328 ق).
پس از استقرار مشروطیت در ایران، به‌ویژه در دورۀ سلطنت احمد شاه قاجار، موجی از فعالیتهای فرهنگی و خیریۀ مردمی، در شهرهای بزرگ همچون تهران به راه افتاد که تا وقوع جنگ جهانی اول (1914- 1918 م/ 1332- 1337 ق) ادامه داشت. شرکت خیریۀ ادیب‌السلطنه از شمار مؤسسات خیریه‌ای است که در این دوره فعالیت داشتند. روزنامۀ ایران نو، نخستین‌بار در ربیع‌الآخر 1329 گزارشی منتشر کرد که بنابر آن، از اواخر سال 1328 ق گروهی از نیکوکاران تهران با برپایی شرکتی (انجمنی) به نام «شرکت خیریه»، که زیر نظر ادیب‌السلطنه، مدیر کل وزارت داخله فعالیت می‌کرد، تصمیم گرفتند 1٪ از درآمد شخصی خود را برای تحصیل کودکان یتیم و نیز درمان تهی‌دستان اختصاص دهند.
نخستین اعضای شرکت از کارکنان گمرک بودند و دیگر اعضایی که بعدها به این مؤسسه پیوستند، بیشتر، کارمندان وزارتخانه‌های دولتی بودند؛ همچنین شماری از مجاهدان بختیاری مقیم تهران، در این کار مشارکت داشتند. 6 ماه پس از آغاز فعالیت این شرکت شمار اعضای آن به 120 تن رسیده بود. دفتر کارِ این انجمن خیریه در خیابان ناصریه در بالاخانه‌های نزدیک شمس‌العماره واقع بود. باآنکه ادیب‌السلطنه خود را بانی این مؤسسۀ خیریه معرفی نمی‌کرد، به‌سبب آنکه ادارۀ کارهای انجمن را بر عهدۀ او نهاده بودند، شرکت به نام وی شهرت یافت ( ایران ... ، شم‍ 25، ص 3، شم‍ 34، ص 4).
حسین سمیعی (1253-1332 ش)، ملقب به ادیب‌السلطنه، فرزند میرزا حسن خان ادیب‌السلطنه در رشت تولد یافت و تحصیلات ابتدایی خود را نزد شماری از معلمان برجستۀ کرمانشاه که پدرش پیشکار حاکم آنجا بود، آغاز کرد. مدتی نیز در دارالفنون به تحصیل پرداخت. ادیب‌السلطنه در 20سالگی به استخدام وزارت امور خارجه درآمد و در 1318 ق، به وزارت داخله انتقال یافت. پس از مشروطه و در 1333 ق در دورۀ سوم مجلس شورای ملی، به نمایندگی از سوی مردم رشت برگزیده شد. در 1334 ق، با شماری از نمایندگان مجلس از تهران به قم مهاجرت کرد و در کابینۀ حکومت موقت که در 1335 ق به ریاست رضاقلی خان نظام‌السلطنه در کرمانشاه تشکیل شد، سمت وزیر داخله را پذیرفت. سمیعی بعدها نیز در چند دوره سمت وزیری یافت و در 1308 ش والی آذربایجان شد و در 1311 ش، به‌جای تیمورتاش، با سمت رئیس تشریفات، امور وزارت دربار را بر عهده گرفت؛ نیز در 1319 ش، به سمت سفیرکبیر ایران در افغانستان منصوب شد و پس از بازگشت به تهران، ریاست فرهنگستان را قبول کرد. وی سرانجام، در 1332 ش در 79سالگی درگذشت (علوی، 18- 19؛ بامداد، 1/ 392-393).
چندی پس از انتشار فعالیت این شرکت، انجمن گزارشی از فعالیتهای خود را در 1329 ق منتشر کرد. اعضای شرکت در مدت 8 ماه موفق شده بودند هزینۀ تحصیل 42 دانش‌آموز دختر و پسر یتیم را فراهم کنند. مدارسی که این دانش‌آموزان در آنها تحصیل می‌کردند، عبارت بودند از: مدرسه‌های پسرانۀ ثروت (5 دانش‌آموز)، تربیت (6 دانش‌آموز)، شرف (3 دانش‌آموز)، خرد (3 دانش‌آموز)، و آلیانس (15 دانش‌آموز)، و مدرسه‌های دخترانۀ ام‌المدارس (3 دانش‌آموز)، صحاف‌باشی (یک دانش‌آموز) و عفتیه (یک دانش‌آموز).
شرکت خیریۀ ادیب‌السلطنه در این مدت توانسته بود 095‘5 قران و 500 دینار، وجه عایدات به دست آورد. بخشی از این مبلغ صرف پرداخت شهریۀ دانش‌آموزان و تهیۀ کتاب و لوازم‌التحریر برای آنان شده، و بخشی نیز برای تأمین هزینه‌های درمانی بیماران و پرداخت اعانه به تهی‌دستان اختصاص یافته بود. این شرکت وجهی را به‌عنوان «صندوق احتیاط» محفوظ نگاه داشته بود که در مـوارد ضروری از آن استفـاده کند ( ایران، شم‍ 103، ص 4).
سعید نفیسی در خاطره‌ای مربوط به 1332 ق/ 1293 ش اشاره دارد که شرکت خیریۀ ادیب‌السلطنه، برای حمایت از مدرسۀ ملیِ احمدیه، جشنی در پارک ظل‌السلطان، واقع در ضلع جنوبی خیابان هدایت برگزار کرد (ص 229- 230)؛ بنابراین می‌توان گفت که این شرکت خیریه، دست‌کم 4 سال فعالیت داشت و گویا، با آغاز جنگ جهانی اول (1914 م/ 1332 ق) و حوادث پس از آن، از فعالیت بازماند.

مآخذ

ایران نو، تهران، 1329 ق؛ بامداد، مهدی، شرح‌حال رجال ایران در قرون 11 و 12 و 13 هجری، تهران، 1371 ش؛ علوی، ابوالحسن، رجال عصر مشروطیت، به کوشش حبیب یغمایی، تهران، 1363 ش؛ نفیسی، سعید، خاطرات ادبی، سیاسی، و جوانی، به کوشش علیرضا اعتصام، تهران، 1381 ش.

مسعود تاره