ادب، نشریه

ادب، نشریه \našriy(yy)e-ye adab\، نشریه‌ای که در سالهای ۱۳۲۱-۱۳۲۴ ق/ 1903-1906 م، هم‌زمان با سلطنت مظفرالدین‌شاه در تهران انتشار می‌یافت. 
مؤسس و صاحب‌امتیاز این نشریه، میرزا سید محمدصادق قائم‌مقامی، ملقب به ادیب‌الممالک، شاعر و یکی از مشاهیر مطبوعاتی آن روزگار بود (صدر هاشمی، 1/ ۹۵). او طی سالهای فعالیتش در حوزۀ مطبوعات، افزون‌بر مدیریت نشریۀ ادب در طبع چندین نشریۀ دیگر ازجمله ایران سلطانی، وطن، مجلس و عراق عجم نیز مشارکت داشت (نک‍ : همو، 1/ 95-97). 
ادیب‌الممالک نخستین روحانی روزنامه‌نگار ایران است (قاسمی، تاریخ ... ، 1/ 12). او پیش از انتشار ادب در تهران، در ۱۳۱۶ ق/ 1898 م، نشریه‌ای با همین نام را در تبریز منتشر می‌کرد و در 1318 ق، در پی انتقال به مشهد، آن را به مدت دو سال نیز در آن شهر انتشار داده بود (صدر هاشمی، 1/ ۸۰-۸۱). او سپس در ۱۳۲۱ ق، به فرمان مظفرالدین ‌شاه و تصویب ندیم‌السلطان، وزیر انطباعات وقت، از مشهد به تهران آمد و انتشار نشریۀ ادب را در تهران از سر گرفت. نخستین شمارۀ ادب در تهران در تاریخ 27 رجب ۱۳۲۱ منتشر شد (همو، 1/ 88). 
ادیب‌الممالک اندکی پس از انتشار ادب در تهران، به‌منظور راه‌اندازی ضمیمۀ فارسی روزنامۀ ترکی‌زبان ارشاد به باکو رفت و مدیریت این نشریه را به مجدالاسلام کرمانی، از دیگر فعالان عرصۀ مطبوعات و نیز مدیر نشریاتی چون کشکول و محاکمات، واگذار کرد (براون، 2/ ۲۰۴). 
نشریۀ ادب در زمرۀ جراید علمی، ادبی و سیاسی قرار می‌گرفت (قاسمی، راهنمای ... ، 1/ ۲۳) و حاوی مقالات، اخبار داخلی و خارجی، گزارشها، تصویر شخصیتهای مشهور، شعر، داستان، و کاریکاتورهای سیاسی و اجتماعی بود. برخی از اشعار ادیب‌الممالک نیز در این نشریه به چاپ می‌رسید. 
نشریات داخلی عصر مظفرالدین ‌شاه عموماً به موضوعات مشابهی می‌پرداختند، ازجمله نشر تمدن جدید، تعلیم‌وتربیت، عدل و قانون، انعکاس اخبار و سیاستهای روسیه و انگلیس، و دعوت مردم به عبرت‌گیری از سرنوشت ژاپن (محیط، ۹۳-۹۴). ادب نیز از جملۀ این نشریات بود که بسیاری از موضوعات روز را در قالب کاریکاتور منعکس می‌کرد. 
گرچه بسیاری از مورخان برای اشاره به نشریات دورۀ مظفرالدین ‌شاه از لفظ روزنامه استفاده می‌کنند، اما اغلب جرایدِ آن دوران به‌صورت هفتگی یا ماهانه منتشر می‌شدند. ادب نیز چنین بود و هر هفته در روزهای دوشنبه انتشار می‌یافت (همانجا؛ صدر هاشمی، 1/ ۸۸، 93). این نشریه در 8 صفحه و در ابعاد ۲۰×۳۰ سانتی‌متر چاپ می‌شد. پس از انتقال ادب از مشهد به تهران، در محتوا، سبک، ابعاد و شمار صفحات آن تغییری ایجاد نشد. فقط بهای اشتراک سالانۀ آن کمی افزایش یافت و دفتر روزنامه نیز طبعاً به تهران منتقل شد. با اینکه این نشریه در مشهد زیرنظر مستقیم ادیب‌الممالک اداره می‌شد، در هیچ‌یک از شماره‌های چاپ مشهد، نامی از او به‌عنوان مدیر روزنامه دیده نمی‌شود. وی تنها به درج امضای خود در صفحۀ آخر هر شماره بسنده می‌کرد. اما در نسخه‌های چاپ تهران، نام او به‌عنوان مدیر و نگارنده در صفحۀ آخر هر شماره درج می‌گردید و در ادامه، نام کاتب روزنامه، حاجی سلطان‌الکتاب محلاتی ذکر می‌شد. 
طی سالهای نشر ادب در تهران، همکاری ادیب‌الممالک با این نشریه بسیار محدود شد (نک‍ : همو، 1/ 83- 89). در این سالها همکاری او با این روزنامه بیشتر حالت صوری داشت و او فقط نقش صاحب‌امتیاز روزنامه را عهده‌دار بود؛ به‌ویژه، پس از سفر به باکو، دیگر او در ادارۀ این نشریه هیچ دخالت مستقیمی نداشت و مدیریت روزنامه، تألیف مقاله‌ها و نظارت بر مندرجات، همه بر عهدۀ مجدالاسلام بود. بااین‌همه، نام ادیب‌الممالک همچنان به‌عنوان صاحب‌امتیاز در صفحۀ اول هر شماره چاپ می‌شد (همانجا). این روند مدتی ادامه داشت تا اینکه در شمارۀ ۱۸۵ این نشریه، نام مجدالاسلام رسماً به‌عنوان مدیر کل در صفحۀ عنوان روزنامه درج شد. 
روزنامۀ ادب در سالهای انتشار در تبریز و مشهد با روش چاپ سنگی به چاپ می‌رسید؛ اما در اواسط دورۀ انتشارش در تهران، بنابر درخواست خوانندگان روزنامه، روش چاپ سربی نیز بدان افزوده شد تا قدری خواناتر بـاشد (نک‍ : همو، 1/ 91، ۹۳). به‌دلیل آنکه دو صفحۀ اول و آخر روزنامه مصور به چاپ می‌رسید و هزینه‌های چاپ سربی تصاویر هزینه‌بر بود، مجدالاسلام ترتیبی داد تا چاپ این دو صفحه به روش چاپ سنگی ادامه یابد. بدین ترتیب دو صفحۀ اول و آخر روزنامه به روش سنگی، و صفحات میانی که حاوی اخبار و مقالات بود، به روش سربی به چاپ می‌رسیدند (همانجا). صفحات سربی روزنامه در چاپخانۀ خورشید، و دیگر صفحات در چاپخانۀ آقا سید مرتضى چاپ می‌شدند. به‌کارگیری این روش تا سالها بعد در دیگر نشریه‌ها نیز رواج داشت (همو، 1/ ۹۳، 94). 
نشریۀ ادب از جملۀ جراید مشهور سالهای منتهی به مشروطه است (محیط، ۸۸). ادوارد براون ادب را به‌عنوان یکی از نشریات ادبی طراز اول و یکی از نفیس‌ترین نشریات مصور آن دوران ذکر کرده است (2/ ۱۵۷- ۱۵۸). 
به هنگام جنبش مشروطه‌خواهی مردم ایران، نشریۀ ادب با درج مقاله‌های روشنگرانه، نقش مؤثری در ترویج اندیشه‌های آزادی‌خواهانه و بالابردن سطح آگاهیهای عمومی ایفا می‌کرد. ازاین‌رو عین‌الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه که از مخالفان سرسخت جنبش مشروطه بود، می‌کوشید با توقیف نشریه‌هایی ازاین‌دست، عرصه را بر نویسندگان و روزنامه‌نگاران تنگ سازد. 
در ۱۳۲۴ ق، هم‌زمان با اوج‌گیری ناآرامیهای سیاسی در ایران که به صدور فرمان مشروطه انجامید، به فرمان عین‌الدوله، مجدالاسلام کرمانی به‌همراه دو تن دیگر از فعالان سیاسی به کلات نادری در خراسان تبعید شدند و بدین ترتیب نشریۀ ادب برای همیشه تعطیل گردید (نک‍ : صدر هـاشمی، 1/ 89، 91؛ ذاکر حسین، 47؛ محیط، 93). 

مآخذ

براون، ادوارد، تاریخ مطبوعات و ادبیات ایران در دورۀ مشروطیت، تهران، ۱۳۳۵ ش؛ ذاکرحسین، عبدالرحیم، مطبوعات سیاسی ایران در عصر مشروطیت، تهران، ۱۳۶۸ ش؛ صدر هاشمی، محمد، تـاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، 1363 ش؛ قاسمی، فرید، تاریخ روزنامه‌نگاری ایران، تهران، ۱۳۷۹ ش؛ همو، راهنمای مطبوعات ایران در عصر قاجار، تهران، 1372 ش؛ محیط طباطبایی، محمد، تاریخ تحلیلی مطبوعات ایران، تهران، 1375 ش. 

مریم مرادخانی