آیت الله ایروانی، خانۀ فرهنگ

آیت‌اللّٰه ایروانی، خانۀ فرهنگ \xāne-ye farhang-e āyat-ol-lāh īrvānī\، بنایی مسکونی متعلق به اواخر دورۀ قاجار، واقع در میدان محمدیه (اعدام سابق)، خیابان مولوی غربی، نرسیده به چهارراه وحدت اسلامی (شاپور سابق)، کوچۀ دولت‌آبادی، کوچۀ حاج حسن، بن‌بست اول. 
این بنا متعلق به آیت‌اللٰه میرزا یوسف ایروانی است. وی فرزند آیت‌اللٰه حاج میرزا علی آقا (د 1315 ق/ 1897 م) صاحب حاشیۀ مکاسب، از علمای فاضل تهران بود (حشمت‌الواعظین، 60).
میرزا یوسف در 1329 ق/ 1911 م، در نجف زاده شد و در آنجا دروس دینی را نزد استادانی چون آیت‌اللٰه آقا ضیاءالدین عراقی، آیت‌اللٰه حاج شیخ محمد‌حسین غروی اصفهانی، آیت‌اللٰه اصفهانی، آیت‌اللٰه‌العظمى خویی، آیت‌اللٰه میرزا عبدالهادی شیرازی و چند تن از دیگر علما فراگرفت. پس از درگذشت آیت‌اللٰه اصفهانی، در 1366 ق، به تهران بازگشت و در مسجد قندیِ خانی‌آباد به اقامۀ جماعت و وعظ و ارشاد پرداخت.
آیت‌اللٰه ایروانی در 1369 ش/ 1990 م، در تهران درگذشت و در مشهد به خاک سپرده شد. وی دارای اجازۀ اجتهاد از میرزا عبدالهادی شیرازی، علامه کاشف‌الغطاء و آقابزرگ تهرانی بود و کتابی نیز به نام مستند الفتوێ فی شرح عروة الوثقێ تألیف کرد (شریف، 4/ 383-384). همچنین پس از درگذشت ایشان، فرزندان وی بنا به علاقۀ آیت‌اللٰه ایروانی به تأسیس یک مدرسۀ علوم دینی، در سال 1370 ش، حوزۀ علمیۀ ایروانی را با مساحت 200‘1 مـ2 در خیابان مولوی مقابل خانی‌‌آباد، کوچۀ شهاب‌الدوله دایر کردند (حشمت‌الواعظین، 52-53).

ویژگیهای معماری

این بنا در زمینی به مساحت حدود 700 مـ‍2 در یک طبقه و نیم و یک زیرزمین ساخته شده است. الگوی خانه از طرح چهارصفه تبعیت می‌کند و توده‌های ساختمانی در ترازی بالاتر از کف حیاط، در 3 جبهه متمرکز شده‌اند. به گفتۀ مطلعان محلی، ساختمان خانه که سالها رها شده و آسیبهای جدی دیده بود، توسط شهرداری خریداری، و به‌طور کلی بازسازی شده است. در این بازسازی، برخی عناصر حذف گردید و برخی تزیینات ضمن عملیات بازسازی انجام گرفت. بدین ترتیب، خانۀ آیت‌الله ایروانی در پلان از وضعیت اولیۀ خود تبعیت می‌کند، اما بخشهایی از نماسازی و تزیینات آن توسط پیمانکار، البته در سطحی نازل و ضعیف، صورت گرفته است (طایفه).
ورود به عرصه از جبهۀ جنوبی صورت می‌گیرد. پس از در ورودی، فضایی مستطیل‌شکل در راستای شرقی ـ غربی قرار دارد که هشتی خانه به شمار می‌رود. در ضلع جنوب شرقی هشتی چند پله قرار دارد که به حیاط خانه منتهی می‌شود. حیاط در ترازی پایین‌تر از کف هشتی و کوچه واقع شده و در ضلع شمالی، جنوبی و غربی آن ساختمانهای خانه استقرار یافته‌اند. تودۀ واقع در ضلع غربی به‌عنوان بیرونی خانه، محل پذیرایی از مهمانان و ملاقات‌کنندگان آیت‌الله ایروانی بوده است و به‌عنوان بخشی مستقل و منفک از فضای درونی خانه، دارای یک در ورودی مجزا از داخل هشتی است؛ ضمن اینکه دسترسی دیگری نیز از داخل حیاط و از جبهۀ شمال غربی برای آن تعبیه شده است. طبقۀ زیرین ضلع غربی، زیرزمینی را شامل می‌شود که در حال حاضر نیمۀ جنوبی آن به آبریزگاه تبدیل شده و نیمۀ شمالی آن به‌صورت دو اتاق تو‌در‌تو حفظ شده است. زیرزمین حدود 5/ 1 متر از کف حیاط پایین‌تر است و توسط 10 پله از داخل حیاط قابل دسترسی است. پس از پله‌های زیرزمین، یک اتاق با دیوارهای طاقچه‌بندی‌شده، و اتاقی دیگر در ضلع جنوبی آن قرار دارد. سقف این قسمت توسط لنگه‌طاقهایی با قوس جناغی اجرا شده است که البته قوس طاقها به‌درستی از کار درنیامده‌اند.
ساختمان شمالی در ترازی حدود 5/ 1 متر بالاتر از کف حیاط ساخته شده، و توسط پلکانی از جبهۀ شمال شرقی حیاط قابل دسترسی است. ساختمان شمالی شامل 3 اتاق است که توسط درهای میانی به یکدیگر راه دارند و مقابل آنها ایوانی سراسری امتداد یافته است. نیم‌طبقۀ زیرین بخش شمالی با اختلاف چند پله در ترازی پایین‌تر از سطح حیاط واقع شده، و شامل 3 اتاق است که درِ ورودی اتاق میانی در مرکز نما، و درِ اتاقهای جانبی در اضلاع شرقی و غربی قرار دارند.
ساختمان جنوبی همچون ساختمان شمالی در ترازی بالاتر از سطح حیاط ساخته شده، و توسط دو ردیف پلکان از دو طرف بنا قابل دسترسی است. طبقۀ اول شامل یک شاه‌نشین مرکزی و دو اتاق جانبی است. شاه‌نشین تالاری مستطیل‌شکل در راستای شمالی ـ جنوبی، و دارای سقف گنبدی است. نیم‌طبقۀ زیرین ساختمان جنوبی در ترازی پایین‌تر از کف حیاط واقع شده، و شامل یک فضای مرکزی و 4 اتاق در دو طرف بخش مرکزی است. گویا این بخش در ابتدا حوض‌خانه بوده است، چنان‌که در بخش میانی این فضا آثار یک حوض هشت‌ضلعی که حذف شده، باقی مانده است.
نماسازی بنا عمدتاً توسط قاب‌بندی سطوح نما و ریتم نورگیرها و بازشوها صورت گرفته است. گرچه در بازسازی و نماسازی بنا تلاش شده تا روح یک خانۀ ایرانی قدیمی حفظ، و به بیننده القا شود، اما در مواردی همچون نصب پنجرۀ تمام‌شیشه‌ای شاه‌نشین جنوبی، اجرای بخشهایی از سطوح نما از سیمان و رنگ‌آمیزی آن به رنگ قهوه‌ای که گویا برای تداعی رنگ رس و کاهگل انجام یافته است، و نیز نصب پنجره‌های فلزی در طبقات زیرین، حصول مقصود پیش‌گفته را دچار مشکل ساخته است. نمای بنا در جبهۀ شمالی و در طبقۀ اول، شامل یک ایوان با 4 ستون مدور، دو نیم‌ستون در دو نبش ایوان و 5 بازشو است که با ریتم 1-3-1 و با نعل درگاه هلالی چیده شده‌اند.
در طبقۀ زیرین یک دهانۀ ورودی در مرکز نما قرار دارد که در دو طرف آن دو شباک فیروزه‌ای، دو قاب آجرکاری و دو پنجرۀ نورگیر دیده می‌شود. نمای غربی شامل دیوارهایی قاب‌بندی‌شده است که پنجره‌هایی با نعل هلالی دارند. در طبقۀ زیرین این بخش نیز دو دهانه با نعل تخت در منتهاالیه شمالی و جنوبی بدنه و قابهای آجرکاری و یک شباک به چشم می‌خورد. نمای ساختمان جنوبی شامل یک حجم پیش‌نشسته از باقی سطوح در مرکز نما، و دو بخش جانبی است. در بخش میانی یک پنجرۀ بزرگ تمام‌شیشه‌ای هلالی‌شکل در طبقۀ اول، و دو دهانۀ ورودی با دو روزن و دو بازشو با قوس هلالی در بخشهای جانبی قرار دارد. طبقۀ زیرین ساختمان جنوبی دارای یک دهانۀ ورودی با نعل تخت است که در مرکز نما واقع شده، و دو ردیف پلکان و دو پنجره نیز متعلق به اتاقهای زیرین بنا در منتهاالیه شرقی و غربی آن به چشم می‌خورد.
تزیینات بنا بیشتر در نمای بیرونی به‌کار رفته، و شامل آجرکاری سطوح نما و لبۀ بام، گچ‌بری سرستونهای ایوان و نیز شباکهای لعاب‌دار فیروزه‌ای است. همچنین وجود دو بادگیر بر فراز ساختمان شمالی، و یک روشندان بالای ساختمان جنوبی را می‌توان از دیگر زیباییهای بصری بنا به شمار آورد. تزیینات نمای درونی تنها در شاه‌نشین جنوبی به چشم می‌خورد که در قالبِ یزدی‌بندیِ سقف با مصالح، با گچ و به‌طور ساده اجرا شده است. گفته می‌شود این آرایه در وضعیت نخستین بنا وجود نداشته، و در دورۀ بازسازی بنا توسط پیمانکار انجام گرفته است. 
این خانه پس از یک دورۀ بازسازی در خردادماه 1382، با عنوان «خانۀ فرهنگ آیت‌الله ایروانی» گشایش یافت. این مرکز هم‌اکنون شامل کتابخانه‌ای با بیش از 400‘1 جلد کتاب، سالن مطالعه، اتاق رایانه و بخشهای دیگر بوده، و ارائه‌دهندۀ خدمات فرهنگی و هنری به اهالی محل است (طایفه).

مآخذ

حشمت‌الواعظین، محمدتقی، خاندان ایروانی یا راهنمایان علمی امم، تهران، 1413 ق؛ شریف رازی، محمد، گنجینۀ دانشمندان، تهران، 1353 ش؛ طایفه، سیما، تحقیقات میدانی.

سیما طایفه