آمریکایی، مدرسۀ پسرانه

آمریکایی، مدرسۀ پسرانه \madrese-ye pesarāne-ye āmrīkāyī\، مهم‌ترین مدرسۀ خارجی در تهران که از سوی میسیون پروتستان آمریکایی اداره می‌شد (1290- 1360 ق/ 1252-1320 ش/ 1873-1941 م). 
فعالیت مبلغان مذهبی آمریکایی در ایران از 1245 ق/ 1829 م، و در منطقۀ آذربایجان آغاز شد. در 1250 ق/ 1834 م، میسیون مذهبی آمریکایی به‌طور رسمی شعبه‌ای در اورمیه افتتاح کرد و به تبلیغات مذهبی در میان آسوریان و ارمنیان پرداخت. 
بیش از 3 دهۀ بعد در 1289 ق/ 1872 م میسیون مذهبی نماینده‌ای به نام جیمز بست به تهران اعزام کرد. وی فعالیتهای تبلیغی خود را در تهران، بر جمعیت اقلیت ارمنیان متمرکز کرد و یک سال بعد با گشایش مدرسه‌ای، به آموزش کودکان ارمنی پرداخت. این مدرسه در محلۀ دروازه‌قزوینِ تهران قرار داشت که بخش مهمی از ارمنیان تهران در آن سکونت داشتند. این مدرسه فعالیت خود را با معلمی به نام لازار و 10 دانش‌آموز آغاز کرد. شمار دانش‌آموزان مدرسه، باوجود اعتراض برخی از ارمنیان نسبت به تبلیغات پروتستانی در مدرسه، در مدت کمی به 40 تن رسید (الدر، 31-32، 35؛ صالح، 14). 
اسقف ‌اعظم جلفا که تابستانها به تهران می‌آمد، به بهانۀ اینکه مدرسۀ آمریکایی باعث بی‌دینی کودکان مسلمان می‌شود، خواستار تعطیلی آن شد؛ اما پس از بازرسی مدرسه و آشکارشدن اینکه هیچ مسلمانی در مدرسه تحصیل نمی‌کند، این درخواست نافرجام ماند. سپس با پذیرفتن 25 کودک ارمنی به‌‌صورت رایگان، شمار دانش‌آموزان مدرسه به بیش از 60 تن رسید (الدر، 35-36). به گواهی منابع ارمنی، تحصیل همۀ کودکان ارمنی در مدرسۀ آمریکایی رایگان بود و به دانش‌آموزان، لباس، لوازم تحریر و کمک‌هزینۀ تحصیلی پرداخت می‌شد (هویان، 40). 
در همین ایام، درخواستی از سوی ارمنیان مبنی‌بر ادغام‌شدن مدرسۀ آمریکایی با مدرسۀ ارمنیان، مشروط بر آنکه تبلیغات مذهبی در برنامۀ درسی مدرسه نباشد، به میسیون آمریکایی داده شد که وی این درخواست را نپذیرفت و همچنان به تبلیغ مذهبی در میان شاگردان ارمنی ادامه داد (الدر، همانجا). 
در سال 1304-1305 ق/ 1887 م، سمیوئل وارد برای ادارۀ امور فرهنگی میسیون از آمریکا به تهران آمد. پس از ورود او بنایی نسبتاً بزرگ در خیابان قوام‎الدوله در شمال تهران ساخته شد و مدرسۀ آمریکایی به ساختمان جدید انتقال یافت (همانجا؛ مهرداد، 204). به گزارش سالنامۀ دبیرستان البرز، ناصرالدین شاه در هنگام تأسیس مدرسه، نخستین کلنگ آن را به زمین زد (ص 3). سمیوئل وارد با افتتاح بخش شبانه‌روزی با 40 دانش‌آموز، فعالیت مدرسۀ آمریکایی را گسترش داد. بدین‌ترتیب 15 تن از دانش‌آموزانی که در مدرسۀ دروازه‌قزوین تحصیل می‌کردند، به بخش شبانه‌روزی منتقل شدند؛ بخشی از دانش‌آموزان شبانه‌روزی را کودکان کلیمی تشکیل می‌دادند (الدر، همانجا). 
نخستین گزارش از ورود کودکان مسلمان به مدرسۀ آمریکایی، پس از افتتاح بخش شبانه‌روزیِ مدرسه ثبت شده است. در ابتدا یک کودک مسلمان با درخواست کتبی از سوی خانواده‌اش به این مدرسه راه یافت. هنگامی‌که شمار درخواستها به 20 تن رسید، سمیوئل وارد تصمیم گرفت تحصیل در مدرسۀ آمریکایی را عمومی کند. در 1306-1307 ق/ 1889 م، مجموع دانش‌آموزان مدرسۀ آمریکایی 60 تن بود و 4 معلم ایرانی به استخدام مدرسه درآمدند (همانجا). 
مدرسۀ آمریکایی در آغاز فعالیت، دورۀ تحصیلی هفت‌ساله داشت و دانش‌آموزان درسهایی به زبانهای انگلیسی، فارسی، ارمنی و عبری می‌خواندند. از تنوع زبانهایی که در این مدرسه تدریس می‎شد، چنین برمی‎آید که افزون‌بر زبان فارسی و انگلیسی، هریک از اقلیتهای دینی، زبان مذهبی خود را می‌آموخت. 
در سال 1308- 1309 ق/ 1891 م، 3 ارمنی و دو یهودی برای نخستین‌بار دورۀ آموزشی هفت‌سالۀ مدرسه را به پایان بردند. الدر گزارش می‌دهد که در 1892 م، 30 تن از دانش‌آموزان مدرسه به مذهب پروتستان گرویدند، اما مشخص نمی‌کند که پیش از آن چه دینی داشتند. مدرسۀ آمریکایی به‌سرعت گسترش ‌یافت؛ چنان‌که در 1314 ق/ 1896 م شمار دانش‌آموزان آن که نیمی از آنها مسلمان بودند، به 134 تن رسید (ص 36-37).
در سال 1311-1312 ق/ 1894 م بخش شبانه‎روزی مدرسه تعطیل شد و مدرسه برای مدتی فقط شاگردان روزانه را پذیرفت. این بخش 16 سال بعد، بار دیگر گشایش یافت. پس از چندی مدرسۀ آمریکایی، شعبۀ دخترانه را نیز تأسیس کرد (نک‍ : ه‍ د، آمریکـایی، مدرسۀ دخترانه). 
در سال 1316 ق/ 1898 م سمیوئل وارد به آمریکا بازگشت و به‌جای او یکی از فارغ‌التحصیلان الٰهیاتِ کالج لافایت با نام سمیوئل جردن از سوی میسیون آمریکایی برای ادارۀ مدرسۀ آمریکایی به تهران اعزام شد. او در همان سال به تهران رسید و یک سال بعد، ریاست مدرسۀ آمریکایی را بر ‌عهده گرفت (الدر، همانجا). جردن با تشکیل کلاس درس سال هفتم و هشتم، دورۀ متوسطۀ آموزشی را نیز به برنامۀ مدرسه افزود و در 1320 ق/ 1902 م، کلاس چهارم متوسطه در مدرسۀ آمریکایی افتتاح شد (همانجا؛ سالنامه، 3).
در سال 1324 ق/ 1906 م، جردن برای گسترش مدرسۀ آمریکایی و تهیۀ مقدمات تأسیس کالج آمریکایی به آمریکا سفر کرد. یک سال بعد، آرثر بویس که او نیز در کالج لافایت تحصیل کرده بود، به‌عنوان نخستین معلم آمریکایی به تهران آمد. وی پس از افتتاح کالج به‌عنوان مدیر داخلی فعالیت می‎کرد. کالج لافایت افزون‌بر آموزش میسیون اعزامی به تهران، از 1318 ق/ 1900 م بخشی از بودجۀ مدرسۀ آمریکایی را تأمین می‌کرد (الدر، همانجا). 
مدرسۀ آمریکایی از طریق دریافت شهریه از دانش‌آموزان و کمکهای مالی مؤسسات مذهبی آمریکایی اداره می‌شد و از دولت ایران کمک مالی دریافت نمی‌کرد (طاهراحمدی، 25؛ قس: چهره‌نمـا، شم‍ ‍8، ص 5، که مدعی است مدرسه ماهیانه 300 تومان اعانه از دولت ایران دریافت می‎کرد). 
در سال 1331 ق/ 1913 م، مدرسۀ آمریکایی با خرید زمینهایی در منطقۀ یوسف‎آباد (از خیابان یوسف‎آباد تا خیابان پهلوی) اقدام به ساخت مجموعه‌ای آموزشی کرد. مجموعۀ جدید با نام کالج آمریکایی و بعدها مدرسۀ البرز (ه‍ م)، به یکی از مهم‌ترین مدارس تهران بدل شد. فعالیت آموزشی این مدرسه تاکنون (1399 ش) نیز ادامه دارد. اراضی منطقۀ یوسف‎آباد که جزو املاک جنوبی بهجت‌آباد بود، از سوی خواهر میرزا حسن خان مستوفی و همسر او جلال‎الدوله، در گرو بانک شاهنشاهی انگلیس بود؛ از‌این‎رو مسئولان مدرسۀ آمریکایی، این املاک را از بانک شاهنشاهی خریداری کردند. در این زمینها نخست مکانی برای اقامت جردن ساخته شد و در 1336 ق/ 1918 م، ساختمان شبانه‌روزی مکُرمیک هال بنا گشت. 
در سال 1300 ش/ 1921 م، باغ امیرنظام نیز به مجموعۀ مدرسه افزوده شد. بنای اصلی مدرسۀ آمریکایی در 1303 ش با کمک و اعانۀ رولستن آمریکایی و مهندسی مارکُف روسی ساخته شد و به‌همین‌سبب رولستن هال نام گرفت. در 1312 ش/ 1933 م، تالار دیگری به نام تالار لینکلن با کمک مالی خانم ویلیام هاری‌مور بنا شد (سالنامه، 3-5؛ متولی، 106، 115). 
در جریان ساخت مجموعۀ مدرسۀ آمریکایی، میرزا هاشم آشتیانی با ارائۀ مدارکی مدعی شد که بخشی از زمین مدرسۀ آمریکایی متعلق به او ست که سرانجام با حکمیت علی‌اکبر داور، بخشی از زمینها (54هزار ذرع مربع) به وی بازگردانده شد (سالنامه، همانجا).
گسترش تدریجی فعالیت مدرسۀ آمریکـایی ــ به‌ویژه پس از ورود کودکان مسلمان به آن ــ توجه اذهان عمومی در ایران را به خود جلب می‌کرد. اخبار منتشرشده دربارۀ مدرسۀ آمریکایی دو جنبۀ حمایتی و انتقادی داشت؛ برخی نشریات با انتشار اخبار مربوط به گزارش فارغ‌التحصیلی و موفقیتهای دانش‌آموزان، از فعالیت آموزشی مدرسه حمـایت می‌کردند ( تربیت، شم‍ ‍18، ص 1457، شم‍ ‍401، ص 2118، شم‍ ‍402، ص 2133). 
در سال 1322 ق/ 1904 م، روزنامۀ تربیت گزارشی از مراسم فارغ‌التحصیلی 4 دانش‌آموز در مدرسۀ آمریکایی منتشر کرد که یکی از آنها افزون‌بر تحصیل در مدرسۀ آمریکایی، در مریض‌خانۀ آمریکایی نیز دورۀ آموزشی را گذرانده بود. 4 فارغ‌التحصیل مدرسه میرزا محمود خان، میرزا بیوک‎ خان، میرزا محمدعلی خان و میرزا رستم بودند (شم‍ ‍318، ص 1457؛ نیز نک‍ : فروغی، 355). مدرسۀ آمریکایی تا 1339 ق/ 1921 م، 27 بار جشن فارغ‌التحصیلی برگزار کرده بود ( ایران، 1).
در آن سالها اخبار و گزارشهای دیگری نیز در نشریات دربارۀ تبلیغ مسیحیت میان کودکان مسلمان حاضر در مدرسه منتشر می‌شد؛ باوجود آنکه مدرسۀ آمریکایی آشکارا مدعی نبود که کودکان مسلمان را مسیحی خواهد کرد، اما اجرای مراسم مذهبی در مدرسه باعث نگرانی برخی معارف‌خواهان می‌شد. در 1321 ق/ 1903 م، روزنامۀ نوروز به‌طور رسمی از حضور کودکان مسلمان در مدرسۀ آمریکایی انتقاد کرد. به عقیدۀ ناظم‌الاسلام، مدیر روزنامۀ نوروز، باوجود تأسیس مدارس نوین برای آموزش کودکان مسلمان، در تهران، نیازی نبود تا خانواده‌های مسلمان کودکانشان را برای تحصیل به مدرسۀ مبلغان مذهبی آمریکایی بفرستند (ص 5). 4 سال بعد در 1325 ق، جمعی از دانش‌آموزان مدرسۀ آمریکایی به بهانۀ فحاشی و توهین فراش مدرسه به یک دانش‌آموز مسلمان، به‌صورت دسته‌جمعی مدرسه را ترک کردند. 
مخبرالسلطنه، وزیر معارف وقت، تصمیم گرفت برای ادامۀ تحصیل دانش‌آموزان معترض، مدرسه‌ای با حمایت دولت تأسیس کند. میرزا حسن رشدیه که مفتخر به تأسیس نخستین مدرسۀ نوین در ایران بود، مأمور تأسیس مدرسۀ جدید شد ( ندای وطن، 3؛ رشدیه، 510)، و چندی بعد مدرسۀ حیات جاوید برای این دانش‌آموزان گشایش یـافت، ولی فعـالیتش دیری نپایید (همانجا؛ نیز نک‍ : ه‍ د، حیات جاوید، مدرسه). 
مدرسۀ آمریکایی تا مدتها از نظام آموزشی ویژۀ خود برای ادارۀ مدرسه استفاده می‌کرد، تاآنجاکه تعطیلات رسمی مدرسه نیز مطابق با تعطیلات مسیحی بود و روزهای یکشنبه تعطیل اعلام می‌شد. در 1325 ق، روزنامۀ صبح صادق از درخـواسـت دانش‌آموزان مسلمان مبنی‌بر تعطیل‌شدن روزهای جمعه خبر داد (ص 3). در سالهای بعد نیز نشریات ایرانی به این موضوع اشاره کرده‌اند (حبل المتین، 16-17؛ چهره‌نما، شم‍ 3، ص 5). مدرسۀ آمریکایی دست‌کم تا 1334 ق/ 1916 م، جمعه‌ها تعطیل نمی‌شد و گویا پس از این تاریخ، مدرسه روزهای جمعه را تعطیل اعلام کـرد (برای گزارش اسنـاد مربوط به تعطیلی، نک‍ : طاهراحمدی، 24-25). اللٰهیار صالح که در این دوران در مدرسۀ آمریکایی تحصیل می‌کرد، به ماجرای تعطیلی روزهـای جمعه اشـاره کرده اسـت (نک‍ : سعیدی، 1/ 34). بااین‌حال مدرسۀ آمریکایی تعطیلات مذهبی مسلمانان را تعطیل می‌کرد. علی‌اصغر حکمت از تعطیلات عزاداری ماه محرم و اربعین حسینی در 1336 ق، سخن گفته است (2/ 428، 457).
تبلیغات مذهبی در مدرسۀ آمریکایی در دو سطح آموزشی و تبلیغی برگزار می‌شد. در برنامۀ آموزشی دانش‌آموزان، متن انگلیسی انجیل آموزش داده می‌شد (حبل المتین، همانجا؛ حکمت، 1/ 275، 2/ 451، 511)، و دانش‌آموزان موظف به استماع انجیل و انجام مراسم دعا بودند (همو، 1/ 269). در سطح تبلیغی نیز مبلغان مذهبی روزهای یکشنبه جلسات موعظه‎ای را با حضور دانش‌آموزان مدرسه برگزار می‎کردند. کشیشی انگلیسی به نام مستر هوپ و کشیشی آمریکایی به نام مستر شولر، بیشتر این جلسات را برپا می‌کردند (همو، 2/ 24، 45، 58، 86).
درحدود سال 1301 ش، سندی از برنامۀ درسی مدرسۀ آمریکایی منتشر شد ( اسنادی ... ، 175-176). برطبق این سند، دورۀ ابتدایی مدرسه 4 سال به طول می‎انجامید: در کلاس اول ابتدایی، آموزش زبان فارسی، حساب و حکایات شفاهی از «انجیل مرقس» تدریس می‌شد؛ در سال دوم تدریس کتاب اخلاق مصور و علم الاشیاء به برنامۀ درسی افزوده می‌شد و دانش‌آموزان حکایات شفاهی «انجیل لوقا» را می‌آموختند؛ درس جغرافیا در برنامۀ درسی سال سوم به برنامۀ سال قبل اضافه، و حکایات شفاهی «انجیل متى» نیز تدریس می‌شد؛ در سال چهارم، همان برنامۀ سال گذشته به اضافۀ حکایات شفاهی «انجیل یوحنا» به دانش‎آموزان آموزش داده می‎شد. در سال پنجم یعنی سال اول دورۀ متوسطه دروسی چون زبان فارسی، حساب، تاریخ ایران، جغرافیا، انگلیسی و «کتاب زبور داود» از عهد عتیق تدریس می‎شدند؛ در سال ششم، آموزش عربی به برنامۀ درسی افزوده می‌شد و دانش‎آموزان درسهای جغرافیا، حساب و کتاب مقدس را به زبان انگلیسی فرامی‌گرفتند؛ برنامۀ سال هفتم ادامۀ برنامۀ سال قبل بود؛ و در سال هشتم گلستان سعدی و دستور زبان فارسی و عربی تدریس، و درسهای تاریخ، جغرافیا، حساب، اخلاق و «زبور داود» به زبان انگلیسی آموزش داده می‌شد.