آلک آقایان، خانه

آلک آقایان، خانه \xāne-ye ālek āqāyān\، بنایی مسکونی احتمالاً از دورۀ پهلوی اول، متعلق به آلک آقایان (1265-1342 ش/ 1886-1963 م)، واقع در خیابان حافظ، خیابان سرهنگ سخایی، انتهای بن‌بست جهانشاد، پلاک 7. این اثر در تاریخ 1/ 7/ 1382 ش به شمارۀ 853‘10 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. 

آلک آقایان نمایندۀ ارمنیان ایران در دوره‌های پنجم و چهاردهم مجلس شورای ملی، و نیز نخستین مؤسس شرکت حمل‌و‌نقل کالا در ایران بود (دانشنامه ... ، 99). گفته می‌شود محدوده‌ای که خانۀ آقایان در آن واقع است، از غرب به شرق یعنی از ابتدای خیابان سرهنگ سخایی کنونی تا تقاطع خیابان سی‌تیر، همگی درگذشته جزو زمینها و املاک آقایان بوده، که به مرور زمان تفکیک، و مالکیت آنها واگذار شده است. از جملۀ این املاک، ملک واقع در جبهۀ غربی بنا ست که ویژگیهای معماری آن مشابه خانۀ آقایان است. گویا این ملک متعلق به فلیکس آقایان، فرزند ‌آلک آقایان بوده که بعدها در اختیار ساگینیان، از دیگر نمایندگان ارمنیان در مجلس شورای ملی ایران قرار گرفت و هم‌اکنون (1392 ش) نیز در اختیار ورثۀ ساگینیان است (آوانس). 
دفتر کار ‌آلک آقایان که در گوشۀ جنوب شرقی عرصه بوده، اکنون نیز کاربری پیشین خود را به‌عنوان دفتر حقوقی حفظ کرده است. بنای اصلی (خانۀ مسکونی) توسط ورثه، مرمت و بازسازی شده است و استحکام قابل قبولی دارد. تنها بخشی که نیاز به تعمیر دارد، ورقه‌های حلبی شیروانی است که باید تعویض شود. درختان باغ نیز به‌سبب کمبود آب خشکیده، و از بین رفته‌اند (طایفه).
موقعیت قرارگیری ملک به‌گونه‌ای است که از جبهۀ جنوبی به بن‌بست جهانشاد و از 3 جبهۀ دیگر به املاک مجاور محدود است. ساختمان با پلانی آزاد در شمالی‌ترین نقطۀ عرصه واقع شده، و تنها از جبهۀ شرقی به حصار عرصه و ساختمان مجاور متصل است. عرصه مساحتی حدود 500‘1 تا 000‘2 مـ2 دارد و ورود بـه آن از طریق دری واقع در گوشۀ جنوب غربی امکان‌پذیر است. بنا در دو طبقه و با زیر‌بنایی در حدود 500 مـ2 سـاخته شده است. بخش عمدۀ مصالح بنا را آجر، چوب، تیر‌آهن و سیمان تشکیل می‌دهد. ساختمان پلانی آزاد دارد، اما تناسبات آن تقریباً به‌شکل مربع است (خانه ... ، بش‍‌ ). 
ورود به ساختمان از جبهۀ غربی فراهم شده است. پس از ورودی، راهروی قرار دارد که در دو طرف آن اتاقهای نشیمن و اتاق پذیرایی جای دارند. پذیرایی، اتاق بزرگ و یکپارچه‌ای است که نور داخلی آن از طریق پنجره‌هایی در ضلع غربی اتاق تأمین می‌شود. اتاقهای نشیمن در جبهۀ جنوبی خانه واقع شده، و توسط درهای میانی از داخل به یکدیگر مرتبط‌اند. انتهای راهرو و در جبهۀ شرقی بنا، آشپزخانه و پلکان چوبی مرتبط با طبقۀ بالا قرار دارد. زیر پلکان و اندکی پایین‌تر از تراز راهرو، دری دیده می‌شود که به زیرزمین خانه راه می‌یابد. گویا در گذشته‌های دور، خانه آب‌انباری داشته که مسیر تردد به آن از همین در بوده است (آوانس). در مسیر چرخش پلکان و در پاگرد اول، یک آبریزگاه و حمام قرار دارد که کف آن با سرامیکهایی با طرح کلاسیک کف‌سازی شده است. 
فضاهای طبقۀ دوم تا حد زیادی مشابه طبقۀ همکف است؛ تنها تفاوت در نیمۀ شرقی این طبقه دیده می‌شود که شامل یک آبریزگاه و دو اتاق است. در نیمۀ غربیِ طبقۀ بالا و منطبق بر طبقۀ همکف، یک راهرو کوتاه غربی ـ شرقی واقع شده است که در دو طرف آن 3 اتـاق خواب و یک اتاق بزرگ قرار دارد. اتاقها نقشه‌ای همسان با اتاقهای همکف دارند و توسط درهای میانی به یکدیگر مرتبط می‌شوند. فضاهای داخلی بنا در دو طبقه، سقفی نسبتاً بلند و تخت دارند و به‌واسطۀ آزادبودن بنا، هر اتاق دارای چند پنجره است و نور مناسب دارند. کف تمامی اتاقها و راهروها موکت‌پوش است و تنها دو اتاق طبقۀ بالایی در سالیان اخیر پارکت شده‌اند. نمای درونی بدون تزیینات است، اما وجود اسباب قدیمی ازجمله لوسترها، آویزها، و اسباب چوبی و مبلمانی که نمایانگر سبک هنری دورۀ خود هستند، فضای درون ساختمان را به نحوی مطلوب آراسته است.
نمای ساختمان در دو جبهۀ غربی و جنوبی از جنس سیمان سفید است و تنها در جبهۀ شمالی آجری است؛ همین نکته می‌رساند که نمای سیمانی بعدها به بنا اضافه شده است. نمای اصلی (جنوبی) ساختمان دارای یک حجم پیش‌آمده در مرکز است که در طبقۀ همکف به‌صورت بخشی از فضای داخلی ساختمان و در طبقۀ دوم به‌شکل یک ایوان کوچک است. ایوان در دو طرف خود دارای 4 ستون مدورِ نسبتاً قطور است. ستونها تزیینات ویژه‌ای ندارند و تنها در قسمت ساقه، ابزارهایی به‌شکل شیارهای عمودی دارند. همچنین جلوِ بخش مرکزی نما در طبقۀ همکف، سکویی سنگی تعبیه شده که با اختلاف چند پله از کف حیاط قابل دسترسی است و اشراف بیشتری را به فضای حیاط فراهم می‌آورد. در منتهاالیه شرقی این نما، بخشی از بدنه، نسبت‌به بقیۀ سطوح، اندکی پس نشسته است و انعکاسی از پلان را در خود دارد. در نمای غربی، یک ایوانِ ورودی وجود دارد که در دو طبقه ایجاد شده، و دسترسی به آن از طریق چند پلۀ کوتاه از جانب جنوبی آن میسر است. این ایوان به‌صورت فضایی پیش‌آمده نسبت‌به سطح بدنه است که در دو طرف با دو جرز قطور چهارگوش استوار شده است. 
ایوان طبقۀ دوم نیز در دو طرف خود ستونهایی با مشخصات پیش‌گفته در ایوان جنوبی بنا دارد. در نمای جنوبی و غربی تعدادی بازشو دیده می‌شود که همگی از جنس چوب کار شده‌اند. بخش مرکزی نمای جنوبی دارای دو پنجره با نعل درگاه قوسی‌شکل است و در بقیۀ بدنه، پنجره‌ها نعل درگاه تخت و کرکره‌های چوبی دارند. در نمای غربی نیز بازشوهایی با مشخصات مشابه در نمای جنوبی به چشم می‌خورد. 
نمای ساختمان فاقد تزیینات است و تنها در گوشه‌های‌ ساختمان و گرداگرد بازشوها، قابهای سیمان‌بری‌شده با شیارهای افقی دیده می‌شود که در ترکیب با کرکره‌های چوبی پنجره‌ها، در عین سادگی بر زیبایی نما افزوده است. همچنین بازشوهای قوسی‌شکل در نمای جنوبی و غربی دارای دو ستون‌وارۀ سیمانی در دو طرف خود هستند و چند بوته گل ظریف نیز بالای ورودی غربی خانه دیده می‌شود. نمای شمالی به‌سبب قرارگیری در پشت ساختمان مهجور و یکنواخت است و تنها تعدادی در و پنجره بر بدنۀ آن قرار دارد. 

مآخذ

آوانس (مسئول دفتر حقوقی ارمنیان مستقر در خانۀ آقایان)، گفت‌و‌گو با مؤلف؛ خانۀ آقایان، گزارش ثبتی، ادارۀ کل میراث فرهنگی استان تهران، تهران، 1381 ش؛ دانشنامۀ ایرانیان ارمنی، به کوشش ژانت لازاریان، تهران، 1388 ش؛ طایفه، سیما، تحقیقات میدانی.

سیما طایفه