آل احمد، جلال

آل احمد \āl-e ahmad\، جلال (1302- 1348 ش/ 1923- 1969 م)، نویسنده، منتقد و نظریه‌پرداز سیـاسی ‌ـ ‌اجتماعی. 

 نام و نام خانوادگی او در شناسنامه «جلال‌الدین سادات آل احمد» است. جلال در محلۀ پاچنار تهران زاده شد. تحصیلاتش در دورۀ شبانۀ دبیرستان دارالفنون بود. در همین سالها، با آثار احمد کسروی و محمد مسعود آشنا شد (آل احمد، یک چاه ... ، 48). در 1322 ش، دورۀ دبیرستان را به پایان برد و سپس، در گروه ادبیات دانش‌سرای عالی مشغول تحصیل شد. در همین دوران، با چند تن از یاران خویش، «انجمن اصلاح» را بنیاد نهاد. در 1323 ش، به حزب توده پیوست و یکی از فعالان مطبوعاتی آن شد و در نشریات این حزب مقاله نوشت و مدتی مدیر داخلی ماهنامۀ مردم بود. در 1325 ش، دورۀ دانش‌سرای عالی را به پایان برد و سپس در مدارس تهران معلم شد. در تیرماه 1326، به عضویت کمیتۀ ایالتی تهرانِ حزب توده درآمد و در 13 دی‌ماه همان سال، به‌عنوان اعتراض به عدم استقلال رهبری این حزب و فقدان دموکراسی در آن، همراه با گروهی به رهبری خلیل ملکی، از آن انشعاب کرد ( ایران ... ، 1، 4). پس از آن دوران، به نگارش داستانهای کوتاه و مقالات انتقادی پرداخت و در 1328 ش، با سیمین دانشور ازدواج کرد.
آل احمد در دوران جنبش ملی‌شدن صنعت نفت (1329- 1332 ش)، بار دیگر به فعالیت سیاسی پرداخت. در 1329 ش، در تأسیس «حزب زحمت‌کشان مردم ایران»، به رهبری مظفر بقایی و خلیل ملکی، شرکت جست و مدیریت روزنامۀ شاهد، ارگان این حزب، را بر عهده گرفت. در 1331 ش، در تأسیس «نیروی سوم»، به رهبری خلیل ملکی، و انتشار مجلۀ علم و زندگی، ارگان این سازمان، همکاری کرد. در اردیبهشت 1332، از نیروی سوم نیز کناره گرفت. پس از کودتای 28 مرداد 1332، توسط دادستان حکومت نظامی احضار، و پس از یک روز بازداشت آزاد شد (آل احمد، در خدمت ... ، 395). وی پس از آزادی، فعالیت سیاسی چندانی نداشت؛ گهگاه، مقالاتی سیـاسی‌ ـ‌ اجتماعی، چه در مجلات و چه به‌صورت مستقل می‌نگاشت و در راه‌اندازی و ادارۀ مجلۀ علم و زندگی و نیز نبرد زندگی در سالهای 1336- 1339 ش همکاری داشت (همان، 348). 
جلال مدتی به گردش در گوشه‌و‌کنار کشور پرداخت و مشاهدات خود را در دفاتری زیر عنوان اورازان، تات‌نشینهای بلوک زهرا و جزیرۀ خارک، درّ یتیم خلیج‌فارس به نگارش درآورد. سپس چندی در مراکز دانشگاهی به تدریس ادبیات پرداخت. او در این دوره، سفرهایی به اروپا، مکه، شوروی سابق و ایالات متحده داشت. آل احمد شرح این سفرها را نگاشته، که از آن جمله شرح سفر حج او زیر عنوان خسی در میقات چندین بار چاپ شده است. او در 1347 ش، در تأسیس کانون نویسندگان ایران شرکت کرد. آل احمد در 18 شهریور 1348، در اَسالِمِ گیلان درگذشت.

آثـار

از آثار او که تاکنون منتشر شده اینها ست:

الف ـ داستـانهـا، سفرنـامه‌هـا و مقـالات

دیـد و بـازدید، 1324 ش؛ از رنجی که می‌بریم، 1326 ش؛ سه‌تار، 1327 ش؛ زن زیادی، 1331 ش؛ اورازان، 1333 ش؛ هفت‌مقاله، 1333 ش؛ تات‌نشینهای بلوک زهرا، 1337 ش؛ سرگذشت کندوها، 1337 ش؛ مدیر مدرسه، 1337 ش؛ جزیرۀ خارک، درّ یتیم خلیج‌فارس، 1339 ش؛ نون و القلم، 1340 ش؛ سه مقالۀ دیگر، 1341 ش؛ ارزیابی شتاب‌زده، 1344 ش؛ خسی در میقات، 1345 ش؛ پنج داستان، 1350 ش؛ یک چاه و دو چاله، 1356 ش؛ در خدمت و خیانت روشن‌فکران، 1357 ش؛ سنگی بر گوری، 1360 ش؛ ولایت عزرائیل، 1363 ش.

ب ـ ترجمه‌ها

عزاداریهای نـامشروع (از محسن امین)، 1322 ش؛ قمارباز (از فئودور داستایوسکی)، 1327 ش؛ بیگانه (از آلبرکامو) با همکاری علی‌اصغر خبره‌زاده، 1328 ش؛ سوء‌تفاهم (از همو)، 1329 ش؛ دستهای آلوده (از ژان پل سارتر)، 1331 ش؛ بازگشت از شوروی (از آندره‌ ژید)، 1331 ش؛ مائده‌های زمینی (از همو) با همکاری پرویز داریوش، 1334 ش؛ کرگدن (از اوژن یونسکو) با همکاری محمود هومن، 1346 ش؛ تشنگی و گشنگی (از همو) با همکاری منوچهر هزارخانی، 1351 ش. 
آل احمد همچنین تلخیص و بازنویسی داستان کهن چهل طوطی را با همکاری سیمین دانشور (1351 ش)، به انجام رسانده است.
از میان آثار وی، دو کتاب بیش از همه شهرت یافت: غرب‌زدگی و در خدمت و خیانت روشن‌فکران. در کتاب نخست، جلال دربارۀ علل پس‌ماندگی شرقیان و دلیلهای توجه مردم ایران به غرب، نظریات گوناگونی مطرح کرده، و نسبت به خطر نفوذ فرهنگ غرب در جامعۀ ایرانی هشدار داده است. نیز در کتاب در خدمت و خیانت روشن‌فکران، نظریاتی دربارۀ روشن‌فکران و دیدگاههای آنان و خصایص و برخی از روشهای اندیشه و عمل ایشان را عرضه کرده است. 
در دو کتاب دیگر او، مدیر مدرسه و نفرین زمین، داستان‌نویسی و نقد اجتماعی در هم آمیخته است. در کتاب نفرین زمین، قصد اصلی آل احمد نقد و بررسی مسائلی نظیر اصلاحات ارضی، فروش املاک، تعاون روستایی، مکانیزه‌شدن زمینهای کشاورزی و آبیاری سنتی، و وابستگی اقتصادی روستاییان به کمپانیهای خارجی است. سرگذشت کندوها و نون و القلم نیز دو داستان تمثیلی‌اند که اولی مسئلۀ ملی‌شدن نفت و سرنوشت آن را بازمی‌گوید و دومی در زیر پوشش داستانی تاریخی، اوضاع و احوال جاری ایران را تصویر می‌کند.
آل احمد افزون بر داستان‌نویسی، در زمینه‌های مردم‌شناسی نیز آثاری دارد که حاصل سفرها و مشاهدات عینی او در نقاط مختلف ایران است. او در دریافت مسائل و مشکلات روستاها و زندگانی روستاییان، و نیز طرح مسائل مردم‌شناسی و بیان سنتها و فرهنگ عامۀ مناطقی که بدانها سفر کرده، تیزبینی قابل توجهی از خود نشان داده ‌است. این دقت نظر در نوشته‌های سیاسی و اجتماعی او نیز دیده می‌شود، ولی در این‌گونه آثار، غالباً حالات روحی و واکنشهای عاطفی بر داوریهای او سایه می‌افکند و انسجام و نظم منطقی نوشته‌هایش را متزلزل می‌کند.
هنر برجستۀ آل‌احمد داستان‌نویسی او ست که در این زمینه، سبک و شیوه‌ای خاص دارد. زبان محاوره را بسیار خوب و به‌جا به کار می‌گیرد؛ تصویرها و شخصیت‌پردازیهایش روشن و دقیق است و در گنجاندن نکات اجتماعی و سیاسی در ضمن داستان توانایی تمام دارد.

مآخذ

آل‌احمد، جلال، در خدمت و خیانت روشن‌فکران، تهران، 1357 ش؛ همو، یک چاه و دو چاله، تهران، 1356 ش؛ ایران ما، تهران، 15/ 10/ 1326 ش، س 5، شم‍ 914.

محمدعلی مولوی (تل‍ : دبا)