آقا میرزا محمدعلی، کوچه

آقا میرزا محمدعلی، کوچه \kūče-ye āqā mīrzā mohammad-alī\، کوچه‌ای واقع در محدودۀ «تابع محلۀ چاله‌میدان» در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری، که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده است، کوچۀ آقا میرزا محمدعلی، به‌شکل کوچه‌ای شمـالی ـ جنوبی، در محدودۀ محلۀ بیرون دروازۀ ‌شاهزاده عبدالعظیم جانمایی شده است که ابتدای آن از جانب شمال از خیابان خندق دروازۀ ‌حضرت عبدالعظیم، و ضلع جنوبی حمام و گذار اسماعیل بزاز آغاز شده و انتهای آن در سمت جنوب به راسته‌بازاری واقع در کوچه‌ای بلند و بی‌نام، با جهت غربی ـ شرقی محدود می‌شود که از جانب غرب، به میدان جناب امین‌السلطان و از شرق، به متملکات امین‌السلطان و زمینهای متعلق به ایستگاه راه‌آهن (اراضی متعلق به گار راه‌آهن) می‌رسد (نک‍ : اطلس ... ، 83).
کوچۀ آقا میرزا محمدعلی در «نقشۀ نجم‌الدوله» در محدوده‌ای جانمایی شده که تا پیش از تخریب حصار شاه‌تهماسبی در 1284 ق/ 1867 م، بیرون از این حصار و بافت شهر تهران واقع بوده است. پس از تخریب حصار شاه‌تهماسبی به دستور ناصرالدین شاه، به‌منظور گسترش و توسعۀ شهر در این سال، منطبق با این قسمت از حصار، خندقی به وجود آمد که طبق «نقشۀ عبدالغفار»، خیابان خندق دروازۀ ‌حضرت عبدالعظیم نام گرفت. 
در کوچۀ آقا میرزا محمدعلی، از جنوب به شمال، 4 کوچه از ضلع شرقی، و یک کوچه از ضلع غربی انشعاب یافته‌اند. جنوبی‌ترین کوچۀ فرعی، کوچۀ آقا میرزا محمدعلی را به کوچۀ لوطی‌باشی در شرق وصل می‌کند. دو کوچۀ بعدی در ضلع شرقی، بن‌بستهای کوتاهی‌اند و اندکی بالاتر نیز دو بن‌بست در مقابل هم ترسیم شده است. افزون‌بر ‌این کوچه‌ها، محوطۀ نسبتاً وسیعی در ضلع غربی و بالاتر از کوچه‌های فرعی جانمایی شده است (نک‍ : همانجا، نیز 163، 294). 
باتوجه‌به موقعیت این کوچه در محلۀ بیرون دروازۀ شاهزاده عبدالعظیم و همچنین نام این محدوده، احتمال آن می‌رود که به دو دلیل این محله پیش از تخریب حصار شاه‌تهماسبی و دست‌کم در اوایل دورۀ ناصری شکل گرفته باشد؛ یکی افزایش جمعیت تهران و کمبود فضا برای سکونت درون حصار، و دیگر آمدوشد بسیاری که در این محدوده، به‌منظور رفتن به شاه عبدالعظیم صورت می‌گرفت. 
اینکه میرزا محمدعلی چه کسی و دارای چه پیشه‌ای بوده است، بر ما معلوم نیست؛ اما به‌سبب آنکه نام وی بر کوچه اطلاق شده است، گمان می‌رود که از اشخاص سرشناس آن محدوده بوده که در عصر ناصرالدین شاه در محلۀ بیرون دروازۀ شاهزاده عبدالعظیم و کوچۀ یادشده منزل داشته است.
کوچۀ میرزا محمدعلی در نقشه‌های کنونی تهران (1396 ش)، به همان آرایشی که بود، باقی است و از شمال به خیابان مولوی، و از جنوب به خیابان برادران حاتمی (صحت پیشین) محدود شده است (همانجا)، و نام آن به کوچۀ عباس آزادی تغییر یافته است (نقشه ... ).

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ نقشۀ تهران. 

امیرحسین مرادخانی