آقا محمود، کوچه

آقا محمود، کوچه \kūče-ye āqā mahmūd\، کوچه‌ای واقع در محلۀ عودلاجان، در تهران عهد ناصری.
 در نقشه‌های کرشیش و نجم‌الدوله از تهران که به‌ترتیب در سالهای 1275 ق/ 1859 م و 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده‌اند، ایـن کوچه بـا امتداد شرقی ـ غربی در جنوب غربی محلۀ عودلاجان جانمایی شده است. در دو نقشۀ یادشده، کوچۀ آقا محمود از جانب شرق، از ضلع غربی راسته‌بازاری که در امتداد شمالی بازار آهنگرها تا محلۀ یهودیها در عودلاجان امتداد داشته است، آغاز، و تا کوچۀ حیاط شاهی در غرب، امتداد می‌یابد. 
در «نقشۀ کرشیش» 5 کوچۀ منشعب از کوچۀ آقا محمود نشان داده شده، که دراین‌میان 4 کوچه بدون ذکر نام در جانب شمالی آن، و یک کوچه در جانب جنوبی آن، به نام کوچۀ حاج آقا بابا، جانمایی شده است. در «نقشۀ نجم‌الدوله» نیز این 5 کوچۀ منشعب از کوچۀ آقا محمود، همانند «نقشۀ کرشیش» ترسیم شده‌اند؛ اصلی‌ترین آنها کوچه‌ای است که از جانب شمال کوچۀ آقا محمود در جانب غربی مسجد حکیم به سمت شمال امتداد یافته است که بعدها این کوچه را با نام کوچۀ پشت مسجد حکیم می‌شناسیم. 
از اماکن مهمی که در این کوچه و در سمت شمالی آن واقع است، می‌توان به مسجد آقا محمود حکیم‌باشی (نک‍ : ه‍ د، آقا محمود، مسجد) اشـاره کرد (نک‍ : اطلس ... ، 43، 84؛ نقشه ... ). نام این کوچه برگرفته از نام پیش‌نماز این مسجد است. این مسجد یکی از قدیمی‌ترین مسجدهای تهران است که بنابر کتیبه‌های موجود در مسجد، تاریخ بنای آن به 1243 ق/ 1827 م، به روزگار سلطنت فتحعلی شاه قاجار بازمی‌گردد و بانی آن شخصی به نام میرزا احمد حکیم‌بـاشی بوده اسـت (نک‍ : مسـاجد ... ، 203). امـا در دوره‌های بعد، به‌سبب پیش‌نمازی آقا محمود کرمانشاهی در این مسجد، نام آن به مسجد آقا محمود تغییر یافت و این کوچه نیز، به‌سبب آنکه آقا محمود کرمانشاهی در آن خانه داشته، بدین‌نام خوانده شده است (بلاغی، 74). 
کوچۀ آقا محمود به‌سبب مجاورت با محلۀ حیاط شاهی و اینکه در امتداد راسته‌بازار مروی جای داشته است، و همچنین وجود مسجد حکیم در آن، می‌توان گفت‌ از مراکز مسکونی قدیمی تهران بوده است‌ که پیشینۀ سکونت در آن اگر به پیش از دورۀ پایتخت‌بودن تهران نرسد، دست‌کم به اوایل دورۀ قاجار بازمی‌گردد. این گمان را نقشه‌های تهران که پیش از دورۀ ناصری ترسیم شده‌اند نیز تقویت می‌کنند. در «نقشۀ ناسکوف» که در 1241 ق/ 1826 م از تهران برداشته شده، موقعیت این کوچه مشخص گردیده است (نک‍ : مهریار، 150-151). همچنین در «نقشۀ برزین» کـه در روزگـار محمد شـاه قـاجـار (سل‍ ‍1250- 1264 ق/ 1834- 1848 م) اطلاعات آن برداشته شده است، کوچۀ آقا محمود بدون ذکر نام، تقریباً با همان وضعیتی که در نقشه‌های کرشیش و نجم‌الدوله ترسیم گشته، جانمایی شده است؛ با این تفاوت که در این نقشه، 4 کوچه از کوچۀ آقا محمود انشعاب می‌یافته و نام مسجد حکیم، «مسجد حـاکم» ثبت شده است (نک‍ : اطلس، 31). 
براساس آمار‌نامۀ سال 1317 ق/ 1899 م، کوچۀ آقا محمود در پاتوق نایب حیدر و از کوچه‌های گذر دهباشی حسین، در عودلاجان بوده است. درمجموع حدود 40 خانه در این کوچه وجود داشته، که از آن جمله بودند: خانۀ بحرالعلوم، خانۀ آقا میرزا بابا، خانۀ آقا شیخ مهدی، خانۀ حاج علی احمد، خانۀ نایب کاظم و جز آنها (نک‍ : آمار ... ، 645- 649). 
در زمان پهلوی اول، با احداث خیابان پامنار، کوچۀ آقا محمود به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد. امروزه بخش شرقی آن، «حاجیها» نامیده می‌شود و بخش غربی آن، چون در امتداد کوچۀ مروی جای دارد، بدین نام خوانده می‌شود. 

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ بلاغی، عبدالحجت، تاریخ تهران، «قسمتهای مرکزی و مضافات»، قم، 1350 ش؛ مساجد دیرینه‌سال تهران، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1388 ش؛ مهریار، محمد و دیگران، اسناد تصویری شهرهای ایرانی دورۀ قاجار، تهران، 1378 ش؛ نقشۀ تهران. 

فهیمه خسروی آدینه‌وند