آقا محمددایی، کوچه

آقا ‌محمد‌دایی، کوچه \kūče-ye āqā mohammad- dāyī\، کوچه‌ای واقع در محلۀ عودلاجان تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از تهران که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده است، این کوچه به‌شکل یک بن‌بست شرقی‌ ـ غربی در منتهاالیه شمالی کوچۀ حیاط شـاهی و در جانب غربی آن جانمایی شده است (نک‍ : اطلس ... ، 78). 
به نظر می‌رسد که پیشینۀ شکل‌گیری کوچۀ آقا محمددایی، با‌توجه‌به موقعیت مکانی‌اش که در جنوب محلۀ پامنـار و شمـال محلۀ حیـاط شـاهی (ه‍ م م) ــ از محله‌هـای قدیمی تهران ــ جای داشته است، دست‌کم به اوایل دورۀ قاجاریه یا حتى پیش از آن بازگردد. در «نقشۀ کرشیش» از تهران که در 1275 ق/ 1859 م، به چاپ رسیده است، و نیز پیش از آن در «نقشۀ برزین» مربوط به اواخر دوران محمد شاه قاجار، این کوچه با همان وضعیتی که در «نقشۀ نجم‌الدوله» دیده می‌شود، ترسیم شده، با این تفاوت که نام کوچه در این دو نقشه ثبت نشده است. در هر 3 نقشۀ برزین، کرشیش و نجم‌الدوله، در جانب شمالی کوچۀ آقا محمددایی، مدرسه‌ای جانمایی شده است که در «نقشۀ برزین» با نام مدرسۀ میرزا صالح، در «نقشۀ کرشیش» که حدود یک دهه پس از آن تهیه شده، با نام پامنار مدرسۀ میرزا صالح، و در «نقشۀ نجم‌الدوله» بـا نـام مدرسۀ پـامنـار ثبت شده است (نک‍ : اطلس، همانجا؛ مهریار، 147). 
بانی مدرسۀ یادشده، میرزا صالح تهرانی، از رجال دورۀ فتحعلی شاه است. برپایی چنین مدرسه‌ای در این مکان در اوایل دورۀ قاجار، این گمان را تقویت می‌سازد که کوچه‌ها و محله‌های اطراف آن از مراکز سکونتی تهران در پیش از دورۀ قـاجـاریه بوده است (نک‍ : عضدالدوله، 22)‌. در نقشه‌های برزین و نجم‌الدوله، در ابتدای کوچه تکیه‌ای جانمایی شده است. وجود چنین تکیه‌‌ای در «نقشۀ برزین» می‌تواند دلیل دیگری بر دیرینگی شکل‌گیری این کوچه، پیش از دورۀ قاجار باشد.
به‌درستی مشخص نیست کوچۀ آقا محمددایی از چه زمانی بدین‌نام خوانده شده، و نام آن برگرفته از چه کسی است؛ ولی به نظر می‌رسد که آقا محمددایی یکی از اشخاص سرشناس ساکن این کوچه در دورۀ ناصری بوده است.
در زمان اجرای طرح خیابان‌کشیهای هندسی تهران در دورۀ پهلوی اول، باوجود آنکه خیابان پامنار از جنوب تا خیابان بوذرجمهری (پانزده خرداد کنونی) امتداد یافت، کوچۀ آقا محمددایی دچار تغییر چندانی نشد. این کوچه امروزه به‌شکلی که در نقشه‌های دورۀ قاجار ترسیم شده، برجای مانده است و به یاد دو برادر شهید، کوچۀ شهید برادران بنی‌هاشم نام‌گذاری شده است (نقشه ... ). 

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ عضدالدوله، احمد میرزا، تاریخ عضدی، کرج، 1362 ش؛ مهریار، محمد و دیگران، اسناد تصویری شهرهای ایرانی دورۀ قاجار، تهران، 1378 ش؛ نقشۀ تهران. 

علیرضا بنی‌جانی