آقا محمدحسن خان

آقا محمدحسن، کوچه \kūče-ye āqā mohammad-hasan\، کوچه‌ای واقع در محدودۀ تابع محلۀ چاله‌میدان، در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافۀ ناصری که در 1309 ق/ 1892 م، به چاپ رسیده، کوچۀ آقا محمدحسن با جهت شمال شرقی ـ جنوب غربی، در محلۀ بیرون دروازۀ شـاهزاده عبدالعظیم جانمـایی شده است (نک‍ : اطلس ... ، 83). برپایۀ این نقشه این کوچه از جانب شمال از ضلع جنوبی خیابان خندق دروازۀ حضرت عبدالعظیم منشعب شده است و در جنوب، به کوچه‌ای بلند محدود می‌شود که از سوی غرب به میدان جناب امین‌السلطان، و از سوی شرق به متملکات امین‌السلطان و اراضی متعلق به ایستگاه راه‌آهن (گار راه‌آهن) می‌رسد (نک‍ : همانجا).
کوچۀ آقا محمدحسن در محدوده‌ای جانمایی شده که تا پیش از برچیده‌شدن حصار شاه‌تهماسبی در زمان سلطنت ناصرالدین شاه، بیرون از این حصار و بافت مسکونی دارالخلافه واقع بوده است. با برچیده‌شدن حصار شاه‌تهماسبی در 1284 ق، به‌منظور توسعه و گسترش کالبدی شهر تهران، خندقی جدید بر گرد تهران کشیده شد و محدوده‌های وسیعی به شهر افزوده گشت و محله‌های جدیدی در آن شکل گرفت. ازاین‌رو ست که در «نقشۀ نجم‌الدوله» با محله‌هایی با پیشوند «تابع» یا «بیرون» برمی‌خوریم؛ چه، این محله‌ها تا پیش از برچیده‌شدن حصار شاه‌تهماسبی، بیرون از دیوار و دروازۀ سابق جای داشته‌، یا پس از تخریب حصار به وجود آمده‌اند که کوچۀ آقا محمدحسن نیز از آن جمله است. با تخریب حصار شاه‌تهماسبی در این قسمت از دیوار که پیش از آن خندقی وجود داشته است، خیابانی کشیده شد که نام آن در نقشه، خیابان خندق دروازۀ حضرت عبدالعظیم ذکر شده، و این خیابانی است که بعدها به نام اسماعیل بزاز و مولوی نام‌گذاری شد. در ضلع جنوبی این خیابان، محلۀ بیرون دروازۀ شاهزاده عبدالعظیم شکل گرفت. 
برپایۀ «نقشۀ نجم‌الدوله»، کوچۀ آقا محمدحسن از جانب غرب، از دو جا و به‌وسیلۀ دو کوچۀ بن‌بست که به موازات هم از کوچۀ کاشیها انشعاب یافته است، قطع می‌شود. نام این دو کوچه در نقشه ذکر نشده است. در محل تقاطع این کوچه‌ها با کوچۀ آقا محمدحسن، راسته‌بازاری کوچک، یکی در جانب شرق تقاطع بالا و دیگری در جانب غرب تقاطع پایین جانمایی شده است (نک‍ : همانجا).
دربارۀ آقا محمدحسن اطلاع بیشتری در دست نیست؛ همین‌قدر می‌توان استنباط کرد که از اهالی سرشناس محلۀ بیرون دروازۀ شاهزاده عبدالعظیم بوده، و در عهد ناصری در این کوچه، که منسوب به او ست، منزل داشته است.
با تطبیق «نقشۀ نجم‌الدوله» و نقشه‌های بعدی تهران متوجه تغییر چندانی جز اسامی کوچه‌ها نمی‌شویم. نام کوچۀ آقا محمدحسن در نقشۀ سال 1351 ش، کوچۀ عظیمی درج شـده است (نک‍ : اطلس، 294). در نقشه‌هـای کنونی (1396 ش) تهران، این محدوده در منطقۀ 12 شهرداری واقع شده، و نام کوچه به علی محقق تغییر یافته است و آن دو کوچۀ موازی که پیش‌تر شرح آنها گذشت، به‌ترتیب از شمال به جنوب با نامهای صفر قصاب و شهید علیرضا بختیاری نام‌گذاری شده‌اند (نقشه ... ). 

مآخذ

اطلس تهران قدیم؛ نقشۀ تهران. 

امیرحسین مرادخانی