آقا شیخ هادی نجم آبادی، آرامگاه

آقا شیخ هادی نجم‌آبادی، آرامگاه \ārāmgāh-e āqā šeyx hādī-ye najm-ābādī\، بنای قاجاری واقع در خیابان امام‌خمینی (سپه سابق)، بعد از میدان حسن‌آباد، خیابان شیخ هادی نجم‌آبادی. این بنا در تاریخ 27/ 10/ 1377 ش، با شمارۀ 240‘2 در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بنای آرامگاه شیخ هادی نجم‌آبادی از جملۀ ساختمانهای متعلق به دورۀ مظفری است. براساس کتیبۀ قاجاری موجود در نمای آرامگاه، تاریخ ساخت بنا 21 جمادی‌الآخر 1320 است. کتیبۀ مزبور نام معمار بنا را «عبدالله» معرفی کرده است. آرامگاه در زمینی که محل سکونت آقا شیخ هادی بود، ساخته شد و سالها بعد دو تالار آرامگاهی دیگر نیز به عرصۀ بنا افزوده گردید. مساحت آرامگاه اصلی 50 مـ2، و وسعت دو تالار دیگر 140 مـ2 است. همچنین آرامگاه دارای 4 باب دکان وقفی است. مصالح بنا را در بخش قدیمی ساختمان (آرامگاه شیخ هادی) آجر و تیرچوبی تشکیل می‌دهد، اما در ساخت دو تالار آرامگاهی نوساز، از تیرآهن استفاده شده است. پوشش بنا در بخش قدیمی طاقی و گنبدی، و در بخشهای جدیدتر به‌صورت تخت است. بدنه‌های خارجی بنا از سیمان، و در نمای داخلی اندود گچ و رنگ است. به‌منظورِ افزایش استحکام بنا، در تمامی توده‌های ساختمانی مجموعۀ آرامگاه ازاره‌های سنگی کار گذاشته شده است. 
موقعیت قرارگیری بنا در ضلع غربی خیابان شیخ هادی، حدفاصل خیابان جامی در جنوب، و خیابان جمهوری اسلامی (شاه‌آباد سابق) در شمال است. زمین بنا از دو جبهۀ جنوبی و شرقی آزاد است. جبهۀ جنوبی بنا در بن‌بست نجم‌آبادی، و جبهۀ شرقی آن در خیابان شیخ هادی قرار دارد. 
ورود به بنا از جبهۀ شرقی (داخل خیابان) صورت می‌گیرد. هشتی ورودی، فضایی مستطیل‌شکل است که یک وضوخانه و نمازخانۀ کوچک در ضلع شمالی دارد. در جبهۀ غربی هشتی، ورودی آرامگاه واقع شده است. درِ ورودی مستقیم به حیاط مرکزی آرامگاه باز می‌شود. حیاط با اختلافی در حدود 50 سانتی‌متر در ترازی پایین‌تر از هشتی قرار دارد و ضلعهای شمالی، غربی و جنوبی آن را توده‌های ساختمانی دربرگرفته است. در وضعیت کنونی (1395 ش)، حیاط بدون باغچه است و تنها چند درخت در کرتهای جداگانۀ اطراف حوض مستطیل‌شکل نشانده شده است. 
ضلع شمالی حیاط، تودۀ قدیمی بنا، یعنی آرامگاه شیخ‌ هادی (آرامگاه 1) و دو بخش جانبی با کاربریهای مکمل را در خود جای داده است. توده‌های ساختمانی ضلع شمالی حدود یک‌متر بالاتر از تراز حیاط قرار دارند. آرامگاه به‌شکل گنبدخانه است و دسترسی به آن، از دو ورودی در دو طرف گنبدخانه صورت می‌گیرد. ورودیها داخل دو طاق کوچک تعبیه شده‌اند و با 4 پله از کف حیاط در دسترس‌اند. گنبدخانه حدود 50 مـ2 وسعت دارد و ارتفـاع آن از کف حیاط تا سقف 8 متر است (مقبره ... ، بش‍‌ ). 
پلان گنبدخانه به‌شکل صلیبی با گوشه‌های پخ است. پوشش گنبدی آرامگاه ابتدا توسط اجرای 4 تویزه در زمینۀ مربع‌شکل گنبدخانه صورت گرفته است؛ سپس گوشه‌سازی سقف توسط 4 فیلپوش انجام، و سرانجام گنبد آرامگاه اجرا شده است. به‌منظور استحکام‌بخشیِ بنا، بین تویزه‌ها با تیر چوبی کلاف‌بندی شده است. 
درست زیر گنبد و در مرکز آرامگاه سکویی قرار دارد که از کاشیِ یکدست سفید پوشیده شده، و نشانگر مزار آقا شیخ هادی است. در دو طرف شاه‌نشین شمالیِ گنبدخانه، دو غرفه تعبیه شده است که هرکدام توسط در نرده‌ای‌شکل محافظت می‌شوند: در غرفۀ شرقی، مزار آقا یحیى نجم‌آبادی قرار دارد و بر سنگ مزار او دو لاله و چند گلدان قدیمی نهاده شده است. غرفۀ غربی نیز محل نگهداری صندلی و اسباب مورد نیاز مراسم است. در این آرامگاه، پیکرهای آقا شیخ هادی نجم‌آبادی (1250-1320 ق)، آقا شیخ محمدتقی مجتهد نجم‌آبادی فرزند آقا شیخ هادی (1273-1342 ق)، بانو سکینه گندشلو (همسر آقا شیخ هادی)، حجت‌الاسلام آقا علی نجم‌آبادی (1280-1342 ق)، قمرالشریعه نبوی (همسر آقا علی نجم‌آبادی)، آقا یحیى نجم‌آبادی (1269-1317 ش)، آقا مرتضى نجم‌آبادی (1292-1367 ق)، و بانو ننه‌جان (مادر هاجر خانم، عیال آقا شیخ محمدتقی مجتهد) به خاک سپرده شده‌اند. همچنین مرحوم علی‌‌محمد خان نایب (د 1321 ق) یکی از دو نفر بانی بنای آرامگاه و از مریدان آقا شیخ هادی براساس وصیت خودش در این آرامگاه پایین پای آقا شیخ هادی مدفون است. 
فضاهای جانبی گنبدخانه، هرکدام با یک درِ میانی به گنبدخانه مرتبط می‌شوند، اما به‌منظور ایجاد کاربریهای متفاوت، با انسداد درهای واسط، این ارتباط قطع شده، و بخشهای جانبی به‌صورت دو فضای مستقل از گنبدخانه درآمده‌ است؛ فضای واقع در شرق گنبدخانه به‌شکل اتاقی یکپارچه و مستطیل‌شکل با سقف گهواره‌ای و دیوارهای طاقچه‌بندی‌شده است. این فضا به‌عنوان نمازخانه استفاده می‌شود و دارای ورودی جداگانه از داخل هشتی است. فضای جانبی غربی نیز مشخصاتی مشابه نمازخانه دارد. این اتاق به محل سکونت سرایدار اختصاص داده شده، و با پلکانی از داخل حیاط قابل دسترسی است. زیر اتاق سرایداری، مطبخ قرار دارد. دسترسی به این قسمت توسط چند پله از کف حیاط به عمق صورت می‌گیرد. مطبخ تنها بخشی از کل مجموعه است که همچنان پوشش آجری بدون اندود دارد و سقف آن به شیوۀ گلودرهم، طاق‌زنی شده است (طایفه).
در ضلع غربی حیاط، تالاری یکپارچه (آرامگاه 2) قرار دارد که در سرتاسر این ضلع امتداد یافته، و مدفن شماری دیگر از اعضای خاندان بزرگ نجم‌آبادی است. براساس لوحی که بر دیوار بیرونی تالار نصب شده است، آیت‌الله حاج‌ شیخ باقر نجم‌آبادی (1263-1347 ق)، آیت‌الله حاج آقا حسین نجم‌آبادی (1272-1347 ق)، حجت‌الاسلام آقا مصطفى نجم‌آبادی (1296- 1348 ق)، بانو بیگم خانم نجم‌آبادی (د 1328 ش)، زهرا خانم نجم‌آبادی (د 1347 ش)، و بانو فروغ‌الزمان نجم‌آبادی (د 1328 ش) در این مکان به خاک سپرده شده‌اند. مجاور تالار و در گوشۀ جنوب غربی حیاط دری قرار دارد که به یک راهرو کوچک باز می‌شود. راهرو دربرگیرندۀ پلکانی است که دسترسی به تک‌اتاق بالای بام را فراهم می‌کند. 
در ضلع جنوبی حیاط، تالار دوم (آرامگاه 3) واقع شده است؛ این آرامگاه، مدفن حجت‌الاسلام حاج ‌شیخ محمدصادق نجم‌آبادی (1273-1355 ق)، حاج شیخ مهدی نجم‌آبادی (1250-1336 ق)، بانو عینی نجم‌آبادی (از نخستین ماماهای ایران، 1277-1314 ش)، بانو صدیقه نجم‌آبادی (از نخستین ماماهای ایران، 1282-1334 ش)، بانو زهرا ملک دولتشاهی (معروف به شاهزادۀ کوچک، همسر مرحوم حاج‌ شیخ‌ مهدی، د 1328 ش) و بانو نگارزاد دولتشاهی (مادر مرحومه شاهزادۀ کوچک) است. 
از تالار دوم به‌عنوان محل نگهداری شماری از کتابهای متعلق به اعضای خاندان نجم‌آبادی نیز استفاده می‌شود. این کتابها به‌صورت نسخه‌های چاپی در موضوع تاریخ ایران و پزشکی‌اند. همچنین بر دیوارهای تالار برخی اسناد تاریخی و خانوادگی ازجمله وقف‌نامۀ صحت‌آباد و وقف‌نامۀ حوزۀ علمیۀ نجم‌آباد، و زادگاه شیخ ‌هادی در ساوجبلاغ به نمایش درآمده است. ضلع شرقی حیاط بدون اتاق و تودۀ ساختمانی، و به‌شکل دیواری ساده است. پشت این دیوار دکانهای وقفی مقبره قرار دارند. در گوشۀ جنوب شرقی حیاط در مجاورت کتابخانه، آبریزگاه، و در منتهاالیه جنوبی ضلع شرقی، ورودی زیرزمین قرار دارد (طایفه). براساس لوحی که بر دیوار حیاط نصب شده، افراد بسیاری از خاندان نجم‌آبادی و همچنین کسانی بیرون از این خاندان در حیاط دفن شده‌اند که از این میان تنها 3 تن از اعضای خاندان نجم‌آبادی شناسایی شده‌اند. 
نمای آرامگاه به‌شکل نمای سیمانی با اندود رنگ است. استفاده از سیمان در نما حس تاریخی بنا را از بین برده، و تنها اجرای طاق‌نمای مرکزی و طاقهای جانبی است که حافظۀ تاریخی بیننده را تحت ‌تأثیر خود قرار می‌دهد. نما به‌صورت متقارن و متشکل از یک بخش میانی و دو بخش جانبی است؛ بخش میانی دارای یک طاق‌نمـای مرکزی جناغی بزرگ است. سینۀ طاق‌نما به‌شکل نورگیری بزرگ است که به پنجره‌های چهارگوش کوچک‌تر تقسیم شده است. قلۀ طاق‌نما (از محل شروع قوس تا تیزه) به‌صورت بدنه‌ای کور و ساده است که در لچکیهای دو طرف، مزین به کاشی‌کاری است. بدنه‌های جانبی بخش مرکزی نما دارای دو دهانه، طاق نیم‌دایره در همکف و دو شباک کاشی نیم‌دایره بالای دو طاق است. تزیینات نما به کاشیهای هفت‌رنگ خشتی واقع در لچکیهای نما منحصر می‌شود. گرچه تزیینات نما بسیار مختصر است، اما خطوط منحنی و پیچان منقوش بر کاشیها بسیار ظریف و پرقدرت اجرا شده، و رنگ لاجوردی زمینۀ کاشی نیز بسیار پخته و چشم‌نواز است (طایفه).

مآخذ

طایفه، سیما، تحقیقات میدانی؛ مقبرۀ شیخ هادی نجم‌آبادی، گزارش ثبتی، سازمان میراث فرهنگی استان تهران، تهران، 1376 ش.

سیما طایفه