آقا شیخ موسی، باغچه

آقا شیخ موسى، باغچه \bāqče-ye āqā šeyx mūsā\، ملکی واقع در محلۀ دولت در تهران عهد ناصری.
در «نقشۀ نجم‌الدوله» از دارالخلافه، در ضلع جنوب غربی محلۀ دولت، خیابان امیریه از شرق به غرب کشیده شده است. از دو سوی این خیابان، در شرق و غرب، خیابانهای حسن‌آباد و باغ انگوری به سمت شمال انشعاب دارند. در فاصلۀ این دو خیابان، خیابانی به سمت شمال بدون ذکر نام ترسیم شده که در ضلع شرقی آن، باغچۀ آقا شیخ موسى جانمایی گشته است (نک‍ : اطلس ... ، 80). بنابر این نقشه، باغچۀ آقا شیخ موسى از شمال و جنوب به‌ترتیب به زمین و باغچۀ آقا میرزا مهدی رئیس، و از شرق به زمین صنیع‌لشکر محدود است (همانجا).
محلۀ دولت که در عهد ناصری و با ازمیان‌برداشتن حصار صفوی تهران شکل گرفت، از پیش‌تر، به ییلاق‌نشین تهران بدل شده بود و بیشتر ثروتمندان شهر در محدودۀ شمالی و بیرونی حصار، زمینهایی را می‌خریدند و آباد می‌کردند. «نقشۀ ناسکوف» چاپ‌شده در 1241 ق/ 1826 م، تراکم این زمینها را، خاصه در محدودۀ دروازه‌شمیران، نشان می‌دهد (همان، 19). آبادانی این محدوده از یک‌سو به منابع بیشتر آب، و از سوی دیگر، به ارتباط با شمیران وابسته بود. اما قسمت شمال غربی بیرون از حصار در «نقشۀ ناسکوف» راههایی را به سمت شمال غرب نشان می‌دهد و جز یک قطعه باغ که در نزدیکی محدودۀ باغچۀ آقا شیخ موسى است، اثری از آبادانی نیست (همانجا). روشن است که تا روزگار فتحعلی شاه، این محدوده به‌سبب فاصلۀ زیادی که با دروازه‌شمیران داشت، و همچنین به دلایلی چون کمبود منابع آبی و ناامنی، رونقی هم نداشته است. ازاین‌رو، می‌توان نتیجه گرفت محدوده‌ای که در «نقشۀ نجم‌الدوله» باغچۀ آقا شیخ موسى را نشان می‌دهد، در دورۀ ناصری آباد شده باشد.
در آمار اخضرعلیشاه از دارالخلافه در 1320 ق، شمار باغچه‌ها و باغهای محلۀ دولت 40 باب شمرده شده است ( آمار ... ،355). درحالی‌که در «نقشۀ نجم‌الدوله»، شمار باغچه‌ها و باغهای محلۀ دولت به‌مراتب بیش از 40 باب است. آمار سالهای 1286 و 1320 ق، نشانگر رشد حدود یک‌صدهزارنفری نفوس در تهران است (نک‍‍ : اتحادیه، 28). این افزایش جمعیت خود دلیل موجهی بر کاهش باغها در محلۀ دولت است؛ چه، به دلیل کمبود فضای مسکونی، بسیاری از باغچه‌ها و باغهای محلۀ دولت، شکل مسکونی به خود گرفت و ازآنجاکه نام باغچۀ آقا شیخ موسى در آمار 1320 ق ذکر نشده است، گمان می‌رود که در فاصلۀ زمانی حدود دو دهه این باغچه تبدیل به ملک مسکونی شده باشد.
در نقشه‌های پس از روزگار قاجار تا اواخر دورۀ پهلوی، تشخیص وضعیت این محدوده چندان روشن نیست؛ آنچه این نقشه‌ها نشان می‌دهند، خیابانی است که باغچه در آن واقع بوده، و به نام آقا شیخ هادی نوشته شده است. در نقشۀ راهنمای منطقۀ 12 تهران نیز در این محدوده، ادارۀ ثبت احوال جـانمـایی گشتـه اسـت (نک‍ : نقشه ... ، شم‍ ‍312).

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اتحادیه، منصوره، اینجا تهران است، تهران، 1377 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ نقشۀ تهران.

امیرحسین مرادخانی