آقا شیخ جعفر، سرای

آقا شیخ جعفر، سرای \sarā-ye āqā šeyx jaʾfar\، بنایی واقع در بافت کهن محلۀ بازار در تهرانِ دورۀ قاجار.
در «نقشۀ نجم‏الدوله» از دارالخلافه، اگر مسیر قدیمی و اصلی بازار را که از ضلع جنوبی ارگ آغاز شده و تا محل سابق دروازۀ شاه عبدالعظیم خاتمه می‏یابد، در نظر بگیریم، در فاصلۀ میان چهارسوق و بازار آهنگرها، سراهایی چند ترسیم گشته است. در فاصله‌ای اندک در جانب غربی سرای نو، و نیز کوچه‏ای که به مسجد جامع منتهی می‌شود، سرای آقا شیخ جعفر جانمایی شده است (نک‍ : اطلس ... ، 84).
با توجه به اینکه این سرا در ضلع جنوب شرقی و بیرونی مسجد جامع جا دارد و دیرینگی مسجد جامع نیز به روزگار شاه عباس دوم صفوی بازمی‌گردد، گمانه‌زنی دربارۀ صفوی‌بودن این سرا چندان بعید نمی‌نماید.
 در «نقشۀ کرشیش» چاپ‌شده در 1275 ق/ 1859 م، این سرا تحت عنوان «کاروان‌سرای حاجی شیخ جعفر»، و در «نقشۀ برزین» به نام کاشی/ کاشیها [؟] جانمایی شده است. هرچند «نقشۀ برزین» در 1268 ق/ 1852 م به چاپ رسیده، وضعیت پیش از 1263 ق را نشان می‌دهد. ازاین‌رو، اطلاعات دو نقشۀ کرشیش و برزین از نظر زمانی، بیش از یک دهه اختلاف دارند. این اختلاف در داده‌های دو نقشه را می‌توان بنابر آمار دارالخلافۀ طهران (1269 ق/ 1853 م) سنجید و سپس پی برد که نام این کاروان‌سرا از چه تاریخی به نام شیخ جعفر تغییر یافته است.
در آمار نام‌برده، از 17 کاروان‌سرای ثبت‌شده در محلۀ بازار، نامی از کاروان‌سرای شیخ جعفر به میان نیامده است (نک‍ : ص 305-332). نگـاهی دقیق‌‌تر به چگونگی نوشتن آمار آن سال و تطبیق آن با «نقشۀ کرشیش» نشان می‌دهد شیوۀ ثبت مکانها توسط آمارگیر به‌ترتیب از غرب به شرق بوده است. در این نقطۀ مورد نظر که در «نقشۀ کرشیش» تحت عنوان «کاروان‌سرای حاجی شیخ جعفر» جانمایی شده، در آمار، نام این کاروان‌سرا و سرای قیصریه که در فاصلۀ نزدیکی مقابل هم قرار داشته‌اند، ثبت نگشته است و در محدودۀ این دو کاروان‌سرا، این گونه نوشته شده است: «کاروان‌سرای حاجی ابوطالب که آقا زین‌العابدین مستأجر و صاحبان آن از این قرار است: ... وقـف در دست جنـاب شیخ رضـا: دو دانـگ ... » (نک‍ : ص 323).
مقصود از جناب شیخ رضا در آمار، شیخ رضا کرمانشـاهی، عموی پدر آقـا شیخ جعفر بوده است (نک‍ : اعتمادالسلطنه، المآثر ... ، 237)، که بنابر نوشتۀ اعتمادالسلطنه، بعضی قسمتهای مسجد جامع را در 1252 ق/ 1836 م مرمت نموده، و برادر وی حاج شیخ جعفر (همانجا)، جد آقا شیخ جعفر، در همان سال، شبستانی را به قسمت جنوبی مسجد جامع ملحق کرده است (همو، مرآت ... ، 4/ 2004-2005). 
خویشاوندی نزدیک آن رجال، این گمان را زنده می‌کند که کاروان‌سرای حاجی ابوطالب که شیخ رضا، دو دانگ از آن را صاحب بوده، در فاصلۀ زمانی کمتر از 5 سال از آمار سال 1269 ق، تا چاپ «نقشۀ کرشیش» در 1275 ق به تملک برادر شیخ رضا، شیخ جعفر اول درآمده، و پس از وی نیز به مالکیت نوۀ وی، آقا شیخ جعفر رسیده باشد. 
آقا شیخ جعفر دوم، فرزند شیخ محمد، مشهور به سلطان‌العلمـا ــ کـه در «نقشـۀ نجم‌الدوله» سرا بـه نـام او ست ــ از امامان جماعت مسجد جامع، و متولی اوقاف این مسجد از اواخر دورۀ ناصرالدین شاه به بعد بود (نک‍ : همو، المآثر، 237- 238، 242، 314، مرآت، همانجا). او به دلیل آشنایی نزدیک با زین‌العابدین، امام جمعۀ تهران، منزلتی یافت؛ همچنین از معاونان امین‌السلطان صدراعظم وقت نیز بود و شاه با وی آمدوشد داشت (اعتمادالسلطنه، روزنامه ... ، 167). ‌از کارهای مهمی که بر عهده داشت، میزبانی از علمایی بود که از عتبات به تهران وارد می‌شدند و این رسم را شیخ رضا، عموی پدرش، از روزگار فتحعلی شاه باب کرده بود. ناصرالدین شاه برای رسیدگی شیخ جعفر به اموری ازاین‌دست، افزون‌بر تولیت موقوفات مسجد جامع، چند پارچه آبادی را نیز به وی تیول داده بود. در آمار اخضرعلی شاه در 1320 ق/ 1902 م، افزون‌بر 6 دانگ سرا، سرای قزوینیها نیز در تملک وی بوده، و 22 باب دکان در فاصلۀ چهارسوق بزرگ تا دروازۀ حضرت عبدالعظیم به نام وی ثبت شده است ( آمار، 554-556). آقا شیخ جعفر بسیاری از این موقوفات را فروخت و خرج خویش کرد. وی در 1337 ق/ 1919 م، در تهران درگذشت (بامداد، 1/ 230-240).
در «نقشۀ تهران بزرگ» که در 1347 ش به چاپ رسیده، این سرا تحت عنوان سرای آقا شیخ جعفر لاجوردی جانمایی شده است (نک‍ : تهران‌نگاری، 357). 
در اوایل دورۀ پهلوی، سرای آقا شیخ جعفر محل فروش قند و شکر بوده و پس از آن تا کنون (1398 ش) مشاغل گوناگونی در این سرا کسب و کار داشته‌اند (سرگذشت ... ، 108- 109).

مآخذ

آمار دارالخلافۀ تهران، به کوشش سیروس سعدوندیان و منصوره اتحادیه، تهران، 1368 ش؛ اطلس تهران قدیم؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، روزنامۀ خاطرات، به‌کوشش ایرج افشار، تهران، 1345 ش؛ همو، المآثر و الآثار (چهل سال تاریخ ایران، ج 1)، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1374 ش؛ همو، مرآت ‌البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ بامداد، مهدی، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران، 1347 ش؛ تهران‌نگاری؛ سرگذشت بازار بزرگ تهران، بازارها و بازارچه‌های پیرامونی آن در دویست سال اخیر، به کوشش حسن حبیبی، تهران، 1389 ش.

امیرحسین مرادخانی